پتهدوزی زیرشاخه رودوزی سنتی و هنر اصلی بانوان هنرمند کرمان است که امروزه پته در طراحی داخلی نقش به سزایی دارد. پته روی پارچههای پشمی و ضخیم به کمک نخهای رنگی ایجاد میشود و به کمک این هنر اصیل ایرانی میتوان رومیزی، سجاده، جانماز، پرده، کوسن، زیرلیوانی، جلد قرآن و غیره را تزیین نمود و امروزه برای تزیین لباس، شال و مانتو نیز از این هنر استفاده میشود.
وسایل و ابزار موردنیاز در پتهدوزی
برای انجام دوخت پته به وسایل مخصوص مانند؛ نخ، سوزن، نخ چین، انگشتانه، پارچه نیاز است تا کاری خوب و با سرعت عمل و زیبا انجام شود. در متن زیر انواع وسایل پتهدوزی، طریقه استفاده و توضیح هر یک از آنها و نحوه کاربردشان پرداختهایم.
برای دوخت از چه پارچهای میتوانیم استفاده کنیم؟
عریض پارچه ضخیمی است که مراحل دوخت پتهدوزی روی آن انجام میشود و در نقاط مختلف کرمان به نام شال پته، شال زمینه یا پارچه زمینه نیز معروف است. در قدیم عریض را بهوسیله ماشینهای دستی و ابتدایی به نام ماشینهای دوپا باف و چهارپا باف تهیه میکردند.
عریض دارای شش رنگ قرمز، کرم (شیری)، نارنجی، مشکی، سُرمهای و سبز است. از بین این رنگها پارچه قرمز و بعد کرم اصیلتر است. بعضی از عوام فقط این دورنگ را به نام پته میشناسند، تمام پارچهها بهصورت کجراه و با نخ پشمی تولید میشوند.
انگشتانه یکی از ابزارهای بسیار ضروری در دوخت پته
انگشتانه یک وسیله بسیار لازم و ضروری است که بدون آن سرعت عمل در کار کم میشود و کار از زیبایی و ظرافت کامل برخوردار نخواهد شد. انواع مختلف آن شامل؛ فلزی، پلاستیکی و چرمی است که نوع فلزی ضد رنگ آن بهترین نوع میباشد. انگشتانه باید هیچگونه فشاری را بر انگشت وارد نکند و کاملاً متناسب با انگشت سوم (سبابه) دست باشد. کسانی که عادت به این کار ندارند اگرچند روزی بهطور مداوم انگشتانه را مانند انگشتر در انگشت خود بکنند و کارهای روزانه را انجام دهند به آن عادت خواهند کرد.
معرفی انواع قیچی در پته دوزی
قیچی نیز یکی دیگر از وسایل موردنیاز در پتهدوزی است. قیچی دارای اندازه و فرمهای مختلفی میباشد. از انواع آن میتوان قیچی زیگزاک، قیچی برش که همین قیچیهای معمولی با اندازه متفاوت است و همچنین قیچیهای مخصوص گلدوزی را نام برد.
قیچیهای مخصوص گلدوزی معمولاً با اندازههای کوچک در دسترس است که دارای فرم سر صاف و سر کج بوده و در دسترس میباشد و قسمت بُرنده آن نیز کوتاه است، از قیچی سر کج برای چیدن دالبرها استفاده میشود. در پتهدوزی از قیچیهای کوتاه سر صاف استفاده میگردد.
نخ یا ریس موردنیاز برای دوخت پته
به نخهای که روی پارچه پته دوخته میشوند، ریس گفته میشود. ریس نوعی نخ پشمی دست ریس یا ریسیده شده بهوسیله ماشین است، ریس ازنظر قطر و ضخامت شمارهگذاری میشود که شمارههای بزرگتر ظریفتر هستند، مقدار مصرف ریس بستگی به نوع نقش و کلفتی یا نازکی ریس و همچنین رنگ پارچه دارد ولی بهطور متوسط هر متر عریض حدود ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد. در قدیم علاوه بر نخ ریز از نخهای الوان ابریشمی و گلابتون نیز استفاده میکردند، به همین علت تنوع رنگ در قدیم بیشتر بود.
هماکنون در پتهدوزی چون ریس مانند قدیم ظریف نیست و از ابریشم استفاده نمیشود، ولی از گلابتون در دوخت استفاده میشود، معمولاً در رنگهای عنابی، مشکی، نارنجی، سبز روشن، سبز تیره، سُرمهای، آبی تیره، آبی روشن و قرمز موجود است. این رنگها، رنگهای اصلی میباشند و از رنگهای صورتی تیره و روشن، نارنجی روشن، بنفش کمرنگ و پررنگ، شتری خیلی کمرنگ استفاده میشود. این رنگها، رنگهای فرعی هستند. در گلابتون طلایی و نقرهای هم کمی به کار میرود.
سوزن موردنیاز برای دوخت پته کرمان
برای تولید این هنر دستی و دوخت پته باید از سوزن مخصوص استفاده کرد. این سوزن دارای چشمه درشت، طول متوسط و نوکتیز است که چنایل نام دارد. پشمی بودن نخ پته ایجاب میکند که سوراخ سوزن گشادتر و به همین نسبت قطر آن نیز بیشتر باشد.
روش نخ کردن سوزن پته
چون نخ پته پشمی است و دارای پرز میباشد کمی بهسختی وارد سوراخ سوزن میشود، در اینجا به سه طریق نخ کردن سوزن اشاره میکنیم:
۱. استفاده از سوزن نخ کن
۲. ابتدا نخ رابین ورقه کاغذ نازکی قرار دهید و دو سر کاغذ را از سوراخ سوزن عبور دهید و کاغذ را بکشید، بهاینترتیب نخ از بین کاغذ خارج میشود.
۳. چون نخ پته پشمی است و دارای پرز میباشد. اگر سر نخ را دولا کنیم نخ راحتتر داخل چشمه سوزن میرود.
۵ نوع دوخت در پته
در پته پنج نوع دوخت به کار میروند که عبارتاند از:
۱. ساق دوزی (آب دوزی)
۲. پتک چهارگوش
۳. پتک چهار سوزنه (توپر دوزی)
۴. متن دوزی (رودوزی)
۵. برگ دوزی (دور دوزی)
انواع دوختها در پتهدوزی کرمان
دوختهای پتهدوزی دارای تنوع بالایی هستند. برخلاف تصور برخی از افراد که آن را با گلدوزی یکسان میدانند، از تکنیکهای منحصربهفردی برخوردار است. هر چه دوختهای انجامشده بر روی پارچه پته با دقت و ظرافت انجامشده باشد در زیبایی و ارزش آن اثر تأثیرگذار است.
۱. بخیه ساقهدوزی: سوزن را از پارچه بیرون آورده و در فاصله کوتاهی درحالیکه نخ تا آخر دوخت بهطرف پایین باشد، قرار می دهیم. نکتهای که باید به آن توجه کنید این است که در هنگام دوخت جهت نخ، عوض نشود.
۲. شلال ساده: در امتداد یک خط که ممکن است مستقیم یا منحنی باشد، شروع میشود و آن شامل کوکهای یکنواخت و معمولاً یک اندازه است.
۳. ساقهدوزی پهن: این دوخت کاربرد زیادی در سوزندوزیها دارد، سوزن را از ابتدای طرح بیرون میآوریم و نخ را در سمت راست سوزن ثابت نگهداشته سپس بهطور مایل سوزن را در پارچه فرو برده و خارج میکنیم. هرگاه بخواهیم طرح موردنظر دارای پهنای بیشتری باشد، میتوانیم سوزن را بیشتر مایل کنیم همچنین میتوانیم با تکرار کردن چند رج ساقهدوزی کنار هم طرح موردنظر را پهنتر نشان دهیم.
۴. تک زنجیرهای: این نوع دخت بهترین نمونه برای دوخت گلبرگهای کوچک میباشد، سوزن را از رأس گلبرگ بیرون آورده بعد نخ را مانند یک حلقه زیر سوزن قرار میدهیم پسازآن مجدداً سوزن را از رأس گلبرگ وارد پارچه کرده و از طرف مقابل آن خارج میکنیم.
۵. سه زنجیرهای: این دوخت مانند تک زنجیرهای فقط در هر گلبرگ سه زنجیره دوخت میشود.
۶. طرح دوخت زیگزاک در پته
این دوخت معمولاً بین دو خط موازی انجام میشود. سوزن را هر بار از سمت راست در پارچه فروکرده، تعدادی از تارهای پارچه را روی سوزن گرفته و از سمت چپ خارج میکنیم طوری که شلال کوچک در پشتکار دیده شود. این شلال یکبار روی خط پایین و یکبار روی خط بالا دوخته میشود. باید توجه داشته باشیم که بین هر شلال بهاندازهی خود شلال فضای خالی باقی بماند. از این دوخت هم برای لبهدوزی لباس و هم برای تزئین حاشیه استفاده میشود.
۷. شاخهدوزی: برای این دوخت ابتدا یکلا نخ روی طرح موردنظر قرار میدهیم و بعد بهوسیله نخ و سوزن دیگری بخیههای کوچک و اُریب روی آن میزنیم طوری که بخیهها قرینه یکدیگر قرار گیرند و نخ خوابانیده شده بر روی طرح کاملاً ثابت و محکم و شود.
۸. توپُردوزی ساده: از این دوخت برای پر کردن سطح طرح موردنظر استفاده میشود. بدین طریق که سوزن را از سمت چپ طرح بیرون آورده بهطوریکه نخ بالا باشد، یک شلال کوچک در سمت راست میزنیم سپس نخ پایین، یک شلال کوچک در سمت چپ دوخته بهطوریکه بر روی دوخت انجامشده یک بست مورب ایجاد گردد.
۹. دندانموشی: در این دوخت از چپ به راست کار میشود. سوزن را از زیر پارچه بالا میآورید درحالیکه نخ را در زیر انگشت شصت چپ نگه میدارید تا یک گره ساخته شود، سپس سوزن را از زیر پارچه به روی نخ گرهخورده بالا بیاورید و این کار را تکرار کنید.
۱۰. دوخت بخارا: در هر نوبت یکلا نخ روی سطح موردنظر قرار میگیرد. بهصورت تخت با بخیههای ریز دوخته میشود. این نوع دوخت برای پوشناند سطحهای بزرگ بسیار مناسب میباشد.
۱۱. ساتندوزی: در پته برای این ابتدا دایرههای کوچک را ساقهدوزی کرده و بعد دو قطر دایره را ساقهدوزی میکنیم سپس چهار قسمت را پرکنید.
۱۲. پتک چهارگوش: در طرح پته بین دو خط موازی را با پتک چهارگوش پر میکنیم.
۱۳. پتک چهار سوزنه: از این دوخت برای پر کردن داخل طرحها استفاده میشود و دارای دو نوع است که عبارتاند از؛ پتک چهار سوزنه مورب و پتک چهار سوزنه دندانهدار.
۲ گروه از طرح های پته
۱. گروه بُتهای: شاخ گوزن، جقهای، ترمهای، سرابندی، خرقهای، قلمکار اصفهانی، کردستانی، شکسته، پته بادامی، سهقلو، بُته مادر و فرزند، بُته قهر و آشتی، بُته میز شکسته، چهار بُته.
۲. گروه درختی: ترنج دار، سروی (درختی)، گلدانی، جانوری و پرندهای.
هدف از شستن پته بعد از دوخت چیست؟
پس از اتمام عمل دوخت به دلیل کشیدن و محکم کردن نخها پته جمع شده و حالت چروکیده و گاه لوله به خود میگیرد. امروزه بعد از اتمام دوخت، نخهای اضافی را از پشتکار چیده تا پشتکار تمیزتر شود، سپس پته را با آب سرد و پودر ماشین لباسشویی خوب شسته و چند بار آب آن را عوض میکنند تا کاملاً تمیز شود، پس از خشک شدن آن را بهوسیله اتو، بخار میدهند تا صاف شود. این کار بسیار سخت میباشد پس بهتر است از متخصص این کار بخواهید شستشو را برای شما انجام دهد.
نکته: آب شستشوی پته حتماً باید سرد باشد به علت پشمی بودن جنس پارچه در صورت شسته شدن با آب گرم جمع میشود و حالت نمدی ه خود میگیرد، بعد از شستشو و اتوکشی باید پته را آسترکشی کرد.
نحوه اتوکشی پته کرمان
پس از اتمام کار سوزندوزی و شستشو، پته باید اتوکشی شود تا چینوچروک روی کار برطرف گردد و کار سوزندوزی صاف و یکدست شود همچنین کار دوخت پس از اتوکشی زیباتر میشود، برای این کار هرگز نباید اتو را مستقیم روی دوخت گذاشت چون خطوط زردرنگی روی کار به وجود میآید و کار دوخت از بین میرود.
بهتر است کار اتوکشی از روی کار نباشد بلکه از پشتکار انجام گیرد. پارچه سفیدرنگی بر روی آن انداخته و با اتوبخار، اتو کنید. اگر اتوبخار در دسترس نباشد کمی آب بر روی پارچه سفید پاشیده سپس با اتوی معمولی اقدام به کارکنید. در اتو کشیدن پتهدوزی باید دقت شود که اتوی روی کار دوخت کشیده نشود، بلکه اتو را در محل دوخت بگذارید و بردارید چون ممکن است بعضی از پتهدوزیها آسیب ببینند.
آسترکشی پته هنر دست کرمان
پس از اتمام کار شست و شوی پته، آن را باید بهوسیله اتوبخار دهید تا صاف و یکدست شود. پارچه آستری بیشتر از جنس ساتن، رویال، دوشیز و نخی میباشد. باید آن استر را اتو زد تا صاف شود سپس پته را روی آن پهن کرده و از وسط کار شروع به کوک زدن کنیم، اول کوکها را بهصورت بهاضافه بعد بهصورت ضربدر انجام دهید. در پایان اطراف پته را کوک میزنیم و از هر طرف آستری دو سانتیمتر اضافه میگذاریم و بقیه را قیچی میکنیم و کار دوخت را با دست پسدوزی ریز میزنیم.
طراحی داخلی با استفاده از هنر دست کرمان پته
یک رسم هم در استان کرمان وجود دارد که باید در یک اتاق کامل تشکچهها و پشتیهای پته دوزی شده انداخته شود امروزه در چیدمان دکور منزل بسیاری از طراحان داخلی گوشهای از سالن و یا یک اتاق مجزا را به این هنر دستی زیبا اختصاص میدهند.
پته در قالب شکلهای مختلف ازجمله؛ رومیزی، کناره، مبل، جا قرانی، پرده، پشتی، تابلوهای زیبا، همچون ساعت پرنده، سورههای قرانی، جانماز، تخت و غیره وجود دارد. این هنر دستی زیبایی خانه شمارا دو برابر میکند ایجاد یک فضای سنتی در داخل خانه با استفاده از پته هنر دست کرمان باعث ایجاد ارامش و حس و حال بهتری در بین افراد آن خانه میشود.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!