باغ ایرانی، شاهکاری از هنر و معماری
باغ ایرانی نوع خاصی از معماری و ساختار یک باغ و کاخ است که ایرانیان آن را اختراع و طراحی کردند. این نوع باغ با طراحی زیبا و چشم‌نواز نمادی از غنای معماری، تاریخی و فرهنگی ایران می باشد. زندگی را در باغ‌ها، گیاهان و گل‌های ایرانی، آب روان و غیره پیدا خواهید کرد. این عناصر بخشی از زیبایی این نوع باغ‌ها است که با طراحی استادانه و منظم خود مجموعه‌ای ماندگار در طول تاریخ ایجاد کرده اند.
این معماری و سازه در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت‌شده است. این باغ‌ها قطعه‌ای از بهشت روی زمین هستند. قدم زدن در امتداد آب‌های روان، دیدن فواره‌های زیبا، نوازش طبیعت زنده، درختان سر به فلک کشیده و نمای ساختمان‌ها یا کاخ‌های ساخته‌شده در باغ، حال شمارا خوب می‌کند.
همچنین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگ ایرانی در جهان بازتابی از جهان‌بینی ایرانی است. مدت‌هاست که الگوی چهارباغ در سطح جهان به‌عنوان اصلی‌ترین عنصر باغ ایرانی شناخته می‌شود. الگویی هندسی که نمادی از جهان‌بینی رباعی اسلامی-ایرانی می باشد که در کتاب‌های باستان ذکرشده است.
با توسعه مطالعات و سازگاری فضایی بین این الگو و نمونه‌های متنوع باغ ایرانی، الگوی چهارباغ به‌عنوان کهن‌الگوی تمام باغ‌های ایرانی درآمد. مطالعات دانشمندان اخیر ایرانی به‌طورکلی نشان داده است که فراتر از تقسیم چهارگانه، باغ ایرانی یک باغ محوری می باشد که یک محور در آن نقش اساسی در شکل‌گیری هندسه باغ دارد.
برای درک مفهوم صلیبی باغ ایرانی و درک بهتر ریشه‌های آن، ابتدا باید علل چهارباغ اول (چهارباغ) را دریابیم. طبق یافته‌های باستان‌شناسی، اولین باغ شکل‌گرفته به شکل چهارباغ در ایران، باغ‌های پاسارگاد می باشد که توسط کوروش بزرگ ساخته‌شده است.
نحوه ی ارتباط باغ و کاخ باغ های آشوری
تاریخ دقیق شروع باغبانی یا کشاورزی در بین‌النهرین مشخص نیست. با کاوش در غربی‌ترین کوه‌های زاگرس در نزدیکی مرز عراق، شواهدی از هزاره ۶ پیش از میلاد مسیح نشان داده است که تاریخ آبیاری مزارع کشاورزی در کوه‌های زاگرس را نشان می‌دهد.
هنگامی‌که کوروش به قدرت رسید، او یک کاخ باغ که تحت تأثیر باغ‌های بین‌النهرین، که منعکس‌کننده قدرت هخامنشیان در پاسارگاد بود ساخت.
باغ‌های آشوری یا جدا از کاخ‌ها یا از معابد طراحی‌شده یا به آن‌ها متصل شده بودند. باغ‌های کوروش، با اشاره به ایوان‌های طولانی اطراف باغ‌ها، به‌عنوان بخشی مکمل از کاخ‌ها ساخته‌شده‌اند. ترکیب کلی شامل سه غرفه (کوشک) می باشد که ایوان‌هایی به اطراف یک محفظه مستطیل شکل کشیده شده است.
چگونگی طرح باغ های ایرانی
طرح باغ‌های ایرانی معمولاً از چهار بخش به نام چهارباغ تشکیل‌شده است. این الگوی درجه دوم نماد چهارعنصر طبیعی (آتش، آب، زمین و باد) در کتاب مقدس زرتشتیان می باشد. آب در این مدل معماری نقش بسزایی دارد و در آبیاری و تزئین نقش مضاعفی ایفا می کند. انواع مختلفی از درختان و گیاهان نیز در باغ ایرانی نظیر سرو و درختان میوه چیده شده است. نظم زیبایی گیاهان و درختان طرح‌های تزئینی نفیس ساختمان‌هایی را که عموماً در این باغ‌ها ساخته‌شده‌اند، ادغام می‌کند.
گل‌ها و گیاهان همیشه جذابیت خاصی برای مردم ایران دارند.
این ممکن است به دلیل آب‌وهوای گرم و خشک و همچنین خاطرات بد کویر و کویر خشک باشد که این علاقه را ایجاد می‌کند.
شرایط آب و هوایی منطقه چنان در ذهن ایرانیان ظاهر ناخوشایندی ایجاد کرده است که آن‌ها صحرا را مکانی برای شیاطین و شرور دانسته‌اند، در مقابل، آن‌ها همیشه بهشت را باغی سرسبز تصور می‌کرده‌اند. به همین دلیل باغ در ایران مکانی مقدس محسوب می‌شود.
۵ ویژگی مشترک باغ‌های ایرانی
- چهار بخش
- استفاده از خطوط مستقیم در طراحی
- یک غرفه یا یک ساختمان در مرکز
- استفاده از کانال اصلی آب
- استفاده از استخرهای بزرگ برای جلوه‌های انعکاس به منظور افزایش زیبایی چشم‌انداز مقابل غرفه
۹ باغ فارسی ثبت شده در لیست میراث جهانی یونسکو
۱. پاسارگارد – استان فارس (۵۵۰ قبل از میلاد)
اگرچه امروز هیچ تصویر یا نقشه خاصی از باغ اصلی پاسارگاد موجود نیست، اما حفاری‌ها در منطقه پاسارگاد فعلی حاکی از آن می باشد که باغ زیبایی در این مکان وجود دارد که توسط پارسیان، شاید خود کوروش بزرگ طراحی‌شده است.
قدیمی‌ترین سند از باغ ایرانی پرچم برنز شهداد می باشد که مربوط به سال‌های ۳۵۰۰ تا ۳۲۰۰ قبل از میلاد است.
بر روی این صفحه فلزی، تصویری از یک الهه باستان و سه زن دیگر وجود دارد که در یک باغ سرسبز به شکل صفحه شطرنج نشسته‌اند و همان الگوی چهارباغ ایرانی را به تصویر می‌کشد.
پس از کوروش، سایر پادشاهان هخامنشی مانند داریوش، اردشیردوم و خشایارشا نیز تأسیس باغ‌هایی را درشوش و سایر شهرها آغاز کردند و الگوی باغ‌های ایرانی به همه شهرها گسترش یافت.
۲. باغ کاخ چهل ستون – اصفهان (۱۰۵۷ هجری قمری)
شاه‌عباس، پادشاه صفوی، از تحولات شهرنشینی و فعالیت‌های مدنی برای تحکیم و ثبات پادشاهی خود استفاده کرد.
وی در ساخت کاروانسراها و باغ‌ها بسیار فعال بود تا بتواند مورد لطف مردم قرار گیرد.
باغ کاخ چهل‌ستون که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است نمونه‌ای عالی از هنر ایرانی می باشد که توسط نبوغی به نام شیخ بهایی در قرن هفدهم طراحی گردید.
این باغ به دستور شاه‌عباس اول در ضلع جنوب غربی میدان سلطنتی اصفهان ساخته‌شده است تا بتواند پیوندی بین میدان سلطنتی و خیابان چهارباغ باشد.
طبق اسناد تاریخی، شاه‌عباس دوم برای جشن تاج‌گذاری خود قصری در وسط باغ قدیمی بنا کرد، که بعداً به‌عنوان سالن مخاطبان برای پذیرایی از مهمانان خارجی مورد استفاده قرار گرفت.
در زمان حمله افغان‌ها به اصفهان، بیشتر آثار این شهر، به‌ویژه چهل‌ستون آسیب زیادی دید. جالب است بدانید که در زمان قاجار و سلطنت ذل السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه) بسیاری از اشیا نفیس کاخ و آینه‌های آن برای ساخت باغ مسعودیه به تهران منتقل شدند.
۳. باغ ارم – شیراز (سده دهم و یازدهم هجری)
اگرچه تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست، اما بسیاری از داستان‌های مربوط به باغ ارم شیراز در سفرنامه‌های مسافران غربی که در قرن‌های ۱۷ و ۱۸ از شیراز عبور کرده‌اند، نوشته‌شده است.
طبق اسناد معتبر تاریخی، این باغ در دوران سلجوقیان به دستور سلطان سنجر ساخته شد، اما این پایان کار نبود و در قرون بعد، حکام شیراز قسمت‌های مختلف آن را مرمت کردند.
در عصر قاجار (نوزدهم میلادی) در زمان ناصرالدین‌شاه، این باغ بخشی از املاک پادشاهی شد و در اختیار حکام شیراز قرار گرفت، بنابراین یک عمارت جدید توسط حسینعلی خان نصیر الملک طراحی و تأسیس گردید.
دو ویژگی منحصربه‌فرد باغ ارم شیراز، تنوع پوشش گیاهی و معماری مورداستفاده در ساخت عمارت است که از مجموعه‌ای از سبک‌های مختلف مانند سرستون‌های ستون هخامنشی، معماری زندیه و تزئینات کاشی‌کاری خارجی قاجار پیروی می‌کند.
۴. باغ فین – کاشان (دوران سلطنت آل بویه قرن سیزدهم)
شاید اگر ترور امیرکبیر در سال ۱۸۵۲ در باغ فین کاشان اتفاق نمی‌افتاد، مردم بندرت این باغ و حمام معروف آن را می‌شناختند.
در کتب تاریخ نقل‌شده است که قبل از حمام و باغ فعلی این مکان، در زمان سلطنت آل‌بویه (قرن سیزدهم) بود که طراحی اولیه باغ توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی انجام گشت.
بعداً با زلزله و بار دیگر با حمله مغول ویران شد تا اینکه در عصر صفویه به مناسبت تاج‌گذاری شاه اسماعیل‌ترمیم و بعد از آن توسط شیخ بهایی طراحی شد،
تا به یک مکان محبوب برای خانواده سلطنتی صفویه تبدیل شود.
۵. باغ پرنس یا باغ شاهزاده ماهان (پایان دوره قاجاریه، ۱۲۹۸ ه.ق تا ۱۳۰۹ ه.ق)
باغ پرنس یا باغ شازده در جوار آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان (۲۰ کیلومتری کرمان) واقع‌شده است.
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های باغ ماهان موقعیت مکانی آن می باشد زیرا در قلب کویر واقع‌شده و به دلیل طراحی زیبا، بسیار معروف گردید.
در عصر قاجار، یک معمار مشهور یزدی، ناصر الدوله، این باغ را در کنار عمارت مرکزی طراحی و ساخته است.
درختان میوه زیاد و همچنین در مقابل عمارت، استخرها و فواره‌هایی قرار دارد که آب آن‌ها از رودخانه تیگران کوچک تأمین می‌شود.
۶. باغ دولت آباد – یزد (۱۱۶۰ ه.ق)
از بی‌نظیرترین باغ‌های ایرانی باید به باغ دولت‌آباد یزد اشاره‌کنیم. این باغ با مساحت حدود ۷۰،۰۰۰ مترمربع شامل بسیاری از ساختمان‌ها، حوضچه‌ها و آب‌نماهای آب است. در فضای بین آن‌ها باغ‌هایی با درختان انار و انگور و گل‌های زینتی قرار دارد.
علاوه بر اینکه خود باغ در فهرست میراث یونسکو ثبت‌شده است، یک برج بادی نیز وجود دارد که به‌عنوان بلندترین برج بادی (بادگیر) در جهان شناخته می‌شود.
این برج با ۳۳.۸ متر ارتفاع بلندترین برج بادی آجری گلی جهان می باشد که در اواخر دوره افشار (۱۸ هجری) توسط محمدتقی خان بافقی (معروف به خان بزرگ) ساخته‌شده است.
محمدتقی خان یکی از چهره‌های برجسته در شهرهای دولت‌آباد و مهریز می باشد که در اطراف یزد قرار داشتند. وی همچنین قنات کانال دولت‌آباد را تأسیس کرد (که از قنات باستان مهریز سرچشمه می‌گیرد).
۷. باغ اکبریه – بیرجند (اوایل دوره قاجار تا اواخر آن)
یکی دیگر از باغ‌های زیبای ایرانی که در فهرست یونسکو نام‌گذاری شده است باغ اکبریه در بیرجند، که مساحت آن ۳.۵ هکتار می باشد.
کارشناسان زمان باغ را به چهار دوره زندیه، قاجار، پهلوی و بعد از انقلاب ۱۹۷۹ تقسیم می‌کنند. به دلیل اهمیت این مکان در بیرجند، در دوره‌های مختلف تغییرات زیادی درآن ایجاد شد؛ اما داستان باغ اکبریه چیست؟
شهر بیرجند به‌عنوان اولین شهر ایران دارای سیستم لوله‌کشی و زهکشی قدیمی و گسترده شناخته می‌شود. درزمان هجدهم هجری، بیرجند به‌عنوان یکی از شهرهای استراتژیک استان خراسان بزرگ معروف گردید.
پس از استفاده ارگ بهارستان توسط دولت و ارتش، حاکم محلی (علی‌اکبر خان) دستور ساخت بنایی زیبا و باشکوه در کنار قنات این شهر و دامنه‌های کوه باقران را صادر کرد تا بتواند هم قدرت خود را به نمایش بگذارد و هم از شهر محافظت کند.
در آن زمان یک عمارت دوطبقه ساخته شد که طبقه اول آن مختص کارمندان عمومی و مهمانان و طبقه دوم آن مختص زندگی خصوصی و ملاقات‌ها بود.
در دوره قاجار و پهلوی، بناهای مختلفی به مجموعه باغ اکبریه اضافه گشت.
این ساختمان در سال‌های اولیه انقلاب تا پایان سال ۱۹۹۶ متروکه شد، اما در همان سال تلاش زیادی صورت گرفت تا میراث ملی ایران و یونسکو ثبت شود.
قسمت‌های مختلف باغ شامل ورودی مقرنس، عمارت اصلی، فضاهای خدماتی، سه ورودی عمارت، اسطبل‌ها و حیاط است.
۸. باغ پهلوان پور – مهریز (اواخر دوره قاجار)
باغ پهلوان پور یکی از سرسبزترین باغ‌های یزد می باشد که در شهرک مهریز واقع‌شده است. قدمت این باغ به دوران پادشاهی قاجار برمی‌گردد.
جالب است بدانید که سه قنات مهم شهر مهریز شامل حسن‌آباد، شاه‌حسینی و مازویر آباد قنات از باغ معروف پهلوان پور یک تاجر ثروتمند یزدی عبور می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های باغ پهلوان درختان آن می باشد.
علی‌رغم آب‌وهوای خشک و گرم یزد، درختان انار، خرمالو و بادام در این باغ رشد می‌کنند و این فقط به دلیل تأمین آب زیاد باغ است.
مجموعه باغ پهلوان پور شامل یک غرفه قدیمی، اسطبل، آبشار، حیاط مرکزی، حمام و خوابگاه، خانه سرایدار و خانه زمستانی می باشد. درگذشته جیره‌بندی آب آبیاری سایر باغ‌های مهریز از این باغ برنامه‌ریزی می‌شد.
۹. باغ عباس آباد (سال های ۱۰۲۰ و ۱۰۲۱ ه.ق)
باغ عباس‌آباد یکی از زیباترین و مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان بهشهر واقع در استان مازندران است.
اما چرا باغ عباس‌آباد در میراث جهانی یونسکو ثبت شد؟
در طول تاریخ، به دلیل پوشش گیاهی مناسب و فراوانی جنگل‌های منطقه، کمتر به باغبانی و طراحی فضای سبز در نقاط شمال ایران توجه می‌شد؛ اما باغ عباس‌آباد مهم‌ترین باغ در شمال ایران و در آب‌وهوای غیر بیابانی ایران است.
عموماً زمان ساخت مجموعه عباس‌آباد در بهشهر به دوره صفویه و شاه‌عباس برمی‌گردد.
برای احداث باغ عباس‌آباد، مهندسان صفوی سکویی را با بریدن در کوه‌ها ایجاد و با استفاده از فنون هخامنشی باغ شیب‌داری تأسیس کردند.
برجسته‌ترین ویژگی باغ، لوله‌های سفالی آن می باشد که مانند تاج‌محل و کاخ الحمرا برای هدایت جریان آب و ایجاد موسیقی حرکت آب استفاده‌شده است.
همچنین یک سد قدیمی و یک دریاچه زیبا در وسط باغ وجود دارد. این دریاچه از بهار تأمین می‌شود و با لوله‌های سفالی به چشمه‌های قصر و استخرها متصل می‌گردد.
آشنایی با برخی دیگر از باغ‌های معروف ایرانی
کاخ – باغ سلیمانیه – کرج (مربوط به دوره قاجار)
کاخ-باغ سلیمانیه یادآور سلسله‌های صفوی و قاجار ایران است. این باغ درواقع هدیه تولد سلیمان میرزا، پسر پادشاه قاجار فتحعلی می باشد.
پس از انتصاب عباس میرزا به ولیعهد ایران، برادرش سلیمان بسیار ناامید شد. سلیمان برای جلب‌توجه پادشاه، جنگی علیه والی بغداد آغاز کرد و خیلی زود او را شکست داد.
و همه غنائم جنگی خود را به پدرش تقدیم و پادشاه باافتخار به پسرش، به او لقب دولت شاه (ثروت پادشاه) را داد و بنای زیبایی را در کرج به او هدیه کرد.
یکی از نکات جالب در مورد این عمارت و باغ، شباهت آن به کاخ شمس‌العماره است، حتی ازنظر تزئینات مانند نقاشی و طراحی پنجره.
کاخ کلات (مربوط به سده ۷ تا ۱۳ ه.ق)
کاخ خورشید یا عمارت خورشید نام هایی است که برای فراخوانی باغ و کاخ نادرشاه واقع در استان خراسان رضوی استفاده می‌شود. این کاخ به دستور نادرشاه افشار (هجدهم هجری قمری) برای حفظ خزانه‌داری سلطنتی به شکل برج مدور ساخته‌شد.
در ساخت عمارت خورشید از معماری هندی-گورکانی و سنت باستانی زرتشتی به کار رفته است. درواقع چهار طبقه برج و عمارت نمایانگر چهار طبقه اجتماعی آن زمان می باشد.
باغ ایرانی – تهران (دارای قدمت ۲۳۰ سال)
باغ ایرانی واقع در محله قدیمی ده ونک تهران، باغی قدیمی بود که به‌تازگی عناصر معماری سنتی آن بازسازی‌شده و فضای سبز بر اساس الگوی باغ‌های ایرانی پر از باغ و گل طراحی‌شده است.
مساحت کل باغ تقریباً ۳.۵ هکتار می باشد که ۲.۵ هکتار آن برای فضای سبز استفاده می‌شود.
در طراحی و ساخت این باغ، درختان قدیمی باغ سابق حفظ شده است. گونه‌های گیاهی دیگر شامل Privet، Laurel، Barberry، Cotoneaster، Myrtle، Piracanta (خارهای آتش)، گل رز، لاله‌ها و سایر درختچه‌های فصلی یا چندساله می باشد.
باغ گیاه شناسی ملی ایران – تهران (در زمان ۱۳۷۴ احداث شده است)
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران یک پارک ملی است که انواع گیاهان بومی و غیربومی در فضای باز و گلخانه‌ها کشت می‌شود. این باغ به‌عنوان ذخیره ژنتیکی گیاهان در معرض خطر استفاده و فرصتی برای مطالعه و حفظ تنوع زیستی فراهم می‌کند.
با استفاده از روش‌های مختلف علمی می‌توان گونه‌های گیاهی ایران را شناسایی و دامنه توزیع آن‌ها را تعیین کرد.
تحقیق در مورد روش‌های پرورش و پرورش گونه‌های باارزش ازنظر حفاظتی و اقتصادی یکی دیگر از موارد موردعلاقه باغ گیاه‌شناسی ایران می باشد.
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز مرکزی در منطقه چیتگر، شمال غربی تهران واقع‌شده است.
چیدمان باغ به‌منظور ایجاد اکوسیستم طبیعی سه کوه به نمایندگی از زاگرس، البرز و هیمالیا و همچنین دو دریاچه و دو رودخانه طراحی‌شده که هرکدام فضاهای طبیعی را برای پوشش گیاهی مربوطه شبیه‌سازی کرده‌اند و جاذبه‌های گردشگری فوق‌العاده‌ای را در این مناطق فراهم می‌کنند.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!
