بررسی تأثیر اقلیم بر ساختمانسازی
زیستگاهها و محلهای استقرار جوامع را ابتدا خانههای مسکونی شکل میدهند. سپس بناهای دیگر برای پاسخگویی به نیازهای دیگر جامعه ساخته میشوند. درگذشتهی معماری کشورمان، خانه همواره بیانگر الگوی زندگی، فرهنگ، اقتصاد و متکی بر اعتقادات و نیازها بوده است. یکی از مسائل و نیازهای مهم که در این طراحی موردتوجه قرار میگرفت، توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی بوده است.
بر اساس الزامات گونه شناختی، تجربه سنتهای تاریخی، گرایشهای مدرن و حفظ محیطزیست، روشهای ساختوساز و طراحی ساختمان برای چهار منطقه توسعهیافته است. با استفاده از روشهای پیشنهادی ساخت، اصول شهرسازی طراحی خانهها و اصول شکلگیری ریز اقلیم که بر اساس تصمیمات فضاسازی و معماری – سازندگی آنها تعیین میشود، تدوین شد.
جهت بیان نحوهی هماهنگی بین خانه و اقلیم، به بررسی مختصری از چگونگی طراحی خانه در چهار اقلیم اصلی ایران میپردازیم. واضح است که این شرایط و ملاحظات از گذشته تا به امروز در طراحی سایر کاربریهای معماری نیز موردتوجه قرار میگرفته است.
تأثیر اقلیم بر ساختمانسازی قدیمی
۱. خانه در اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
نواحی فلات مرکزی ایران دارای آبوهوای گرم و خشک میباشد. میزان بارندگی کم و اختلاف دمای شب و روز زیاد است. تأملی اندک در معماری خانههای سنتی این ناحیه نشان میدهد که آنها در کلیت طرح با هم اشتراک دارند. همهی آنها دارای پلانهای متراکم و درونگرا بوده و رو به حیاط مرکزی داشتهاند. این خانهها همهی زیباییهایشان را به اهل خانه نشان میدادند. دیوارهای بلند بیرونی خانهها، کم تزیین و ساده بوده است.
نظم هندسی در همهی بخشهای خانه از كل تا جزء دیده میشد. این هندسه که ساختار کلی طرح را مشخص میکرد، تکتک اجزای آن را شکل میداد، و فضاهای مختلف را به نسبت اهمیت در جاهای متفاوت قرار داده و ارتباطشان را با سایر فضاها معلوم میساخت.
ویژگیهای مهم ساختمانهای قدیمی در مناطق گرم و خشک
از دیگر خصوصیات طرح کلی خانهها، همسازی معماری آنها با اقلیم خشن منطقه است که نمونههایی از آنها در زیر آورده شده است:
- ایجاد حیاطهای عمیق و پر سایه در میان بنا
- قراردادن حوض و باغچه در حیاط
- در آمیختن و اتصال فضاهای زندگی با فضاهای باز
- اهمیت بخشیدن به ایوانها، رواقها و فضاهای نیمهباز در خانه که اغلب به مهمترین فضای خانه بدل میشده است.
- ساختن بادگیرهای بلند، سایهبانها و قراردادن دربها و پنجرهها در عمق دیوارها
- استفاده از زیرزمین و خنکای آن
- استفاده از فرمهای قوسی و گنبدی در سقف بناها
- ضخیم گرفتن جرزها و سقف خانهها
- استفاده از مصالح خشت و گل
- تقسیم فضاهای سکونتی به دو بخش تابستاننشین پشت به قبله و زمستاننشین روبهقبله
از دیگر خصوصیات این خانهها تفکیک فضاهای خدماتی از فضاهای زندگی در آنها میباشد. این تفکیک موجب میگردد که همهی فضاهای خدماتی مانند مطبخها و فضاهای بهداشتی و انبارها و اصطبلها در شرق و غرب خانه از چشم دور شوند، تا آرامش و آسایش فضاهای زندگی را بر هم نزنند.
۲. ساختمانسازی در اقلیم سرد (کوهستانهای غربی)
دو سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از سواحل دریای خزر در شمال و جلگهی بینالنهرین در غرب جدا میکند. این منطقه آبوهوای سرد همراه با بارش برف فراوان داشته و از اختلاف دمای زیادی بین شب و روز برخوردار است. خانههای سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران بهصورت حیاط مرکزی ساخته میشده و دارای پلانهای متراکم و فشرده بوده است. منتهی در اینجا اتاقهای واقع در سمت شمال حیاط، از سایر قسمتها بزرگتر و وسیعتر بوده است.
تالار و اتاق اصلی نشیمن در همین قسمت (شمال) واقع میشد. این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان بوده است. چون فصل تابستان عمدتاً کوتاه و دمای هوا نسبتاً معتدل می باشد و از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده میشده است. اتاقهای جنوبی، شرقی و غربی جهت انبار و فضاهای خدماتی مورداستفاده قرار میگرفته و سقفها مسطح، تیرپوش و کم شیب و بازشوها به حداقل میرسید. سایر ویژگیهای خانههای سنتی مناطق مرکزی در این منطقه نیز رعایت میشد.
به دلیل فراوانی و دردسترسبودن، سنگ مادهی عمدهی ساختمانی مورداستفاده در نواحی کوهستانی بوده است. گاهی اوقات اهالی، خانهی خود را در درون سنگها میتراشیدند که بهترین نمونهی آن روستای کندوان در نزدیکی شهر تبریز در دامنهی کوه سهند میباشد.
ارتفاع صخرهها مخروطی شکل این روستا که به آنها “کران” میگویند بین ده تا پانزده متر است. این کرانها در امتداد رودخانه و در بین مسیر رودخانه و تپههای مجاور آن واقع هستند و از لحاظ اقلیمی و جهت آفتاب در موقعیت بسیار خوبی قرار گرفتهاند.
۳. خانه در اقلیم معتدل و مرطوب (کرانهی جنوبی دریای خزر)
این منطقه که حاشیهی جنوبی دریای خزر میباشد، از سرسبزترین و پربارانترین مناطق اقلیمی ایران میباشد و از رطوبت نسبتاً زیادی در تمام فصول سال برخوردار است. اختلاف درجه حرارت در بین شب و روز کم بوده و پوشش وسیع گیاهی سراسر منطقه را فراگرفته است.
به دلیل رطوبت بالا در خانههای سنتی این منطقه از کوران دوطرفه هوا حداکثر استفاده را میکردند. بامها بهصورت شیبدار ساخته میشده و ایوانها در اطراف ساختمان بهعنوان فضایی مهم در خانه مطرح میشدهاند. شکل ساختمان نیز برخلاف منطقه مرکزی در این منطقه بهصورت برونگرا طراحی شده و دید خانه به حیاط اطراف خود بوده است.
خانه بر روی کرسی یا پیلوت قرار میگرفته است. شکل خانه و ساختمانها نیز کشیده و به دلیل وزش باد مناسب از دریا، در جهت شرقی – غربی بوده، تا از حداکثر کوران هوا استفاده کنند. پنجرهها نیز بلند و کشیده بوده و همچنین مصالح غالب مورداستفاده در ساختوسازها سبک و اغلب چوب بوده است.
۴. خانههای قدیمی در مناطق گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)
این منطقه شامل سواحل جنوبی ایران در کنار دریای عمان و خلیجفارس میباشد. در این منطقه دما و رطوبت هوا بالا و نوسان آن در طول روز و شب کم است. تفاوت دمای هوای روی خشکی و روی دریا در این منطقه باعث بهوجودآمدن نسیمهایی میشود.
در این منطقه در طراحی خانههای سنتی سعی میشده، خانهها در سایه قرار گیرند. ایوانهای عریض و مرتفع هم از نفوذ باران به داخل جلوگیری میکرده وهم سایهای کامل بر روی دیوار اتاقها ایجاد مینموده است. در نقاط نزدیک به دریا بادگیرها نسیم خنک دریا را به داخل خانهها میرساندهاند.
رنگ مصالح نما روشن و از جنس مصالح سبک و ارتفاع اتاقها بلند بوده است. در نزدیک دریا به دلیل رطوبت زمین خانه بر روی کرسی یا پیلوت قرار میگرفت.
تأثیر اقلیم بر ساختمانسازی امروزی
طراحی ساختمانهای مسکونی و عمومی بر مبنای اصول کلی علمی، روششناختی، معماری و برنامهریزی میباشد. همچنین توصیههایی در جهت توسعه معماری مدرن ایرانی بناهای عمرانی باتوجهبه سنتهای ملی، اسلامی و فرهنگی ارائه شده است.
۱. ساختمانسازی در مناطق معتدل و مرطوب
تأثیر این اقلیم بر ساختمانسازی به شرح زیر است:
- به دلیل رطوبت زیاد در کرانههای نزدیک دریا برای ساخت ساختمانها از مصالح چوبی استفاده میشود. برخلاف دامنههای کوه که رطوبت کم است و از سنگ و گل در خانهسازی استفاده میگردد.
- ساخت ایوانهای عریض و سرپوشیده در اطراف اتاقها جهت جلوگیری از ورود باران به داخل آنها.
- به دلیل حداکثر استفاده از وزش باد جهت تهویه هوا در تمامی ساختمانهای این مناطق از تهویه طبیعی استفاده میشود بهطوریکه جهت قرارگیری ساختمان باتوجهبه جهت وزش باد و نسیم دریا تعیین شده است. اما قسمتهایی از ساختمان که رو به بادهای شدید هستند کاملاً بستهاند.
- بام خانههای این مناطق شیبدار است.
- به دلیل باران زیاد و همچنین استفاده حداکثری از هوا در این مناطق خانهها به طورت غیرمتمرکز و پراکنده ساخته میشوند.
- بیشتر ساختمانها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شدهاند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است.
۲. ساختمانسازی در اقلیم سرد کوهستانی
خصوصیات کلی ساختمانها در این ناحیه به شرح زیر است:
- رنگ مصالح بیرونی ساختمان معمولاً تیره و دارای جذب و ظرفیت حرارتی بالا میباشد.
- جهتگیری ساختمان را مقدار تابش آفتاب معین میکند. بهطوریکه باید ساختمان بهگونهای قرار گیرد که تابش آفتاب را در زمستان بهخوبی جذب نماید.
- ساختمانها در این مناطق درونگرا هستند.
۳. تأثیر اقلیم گرم و خشک در ساختمانسازی
خصوصیات اصلی ساختمانها و بناها در مناطق گرم و خشک:
- استفاده از مصالح با رنگ روشن و مقاومت حرارتی بالا
- احداث بادگیر جهت ورود باد به داخل ساختمان
- احداث ساختمان به سمت جنوب و جنوب شرق به دلیل حداکثر استفاده از تابش آفتاب در زمستان
- ضخامت زیاد دیوارها
۴. ساختمان سازی در سواحل جنوبی ایران
ویژگیهای ساختمانهایی که در مناطق گرم و مرطوب کشور ساخته میشوند:
- احداث ایوان در اطراف بنا
- ایجاد پنجره در اطراف ساختمان بهمنظور تهویه طبیعی
- احداث بادگیر
- مصالح با مقاومت حرارتی زیاد
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!