اصول کلی تزئینات و نقوش قدیمی در معماری
میل به نمایش زیبایی و شکوه در انسان سبب شده که از همان ابتدا هر مصنوع دست خود را مزین و زیبا بسازد. در ایران نیز مجسمه‌ها و ظروف تزئین شده با نقوش مختلف و به‌جامانده از دوران باستان، گواه این سخن است. نقش‌برجسته‌ها و مجسمه‌های مجموعه تخت‌جمشید ضمن نمایش اعتقادات معنوی و آسمانی، از چنان دقت و زیبایی برخوردارند که گویی با ابزارهای جواهرسازی تراش‌خورده‌اند. هنرمندان ساسانی در منقوش ظروف و وسایل تزئینی و گچ‌بری‌های معمارانه در تاریخ هنر جهان، جای مهمی را برای خود بازکرده‌اند.
معماران و هنرمندان مسلمان نیز با الهام از حدیث «خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد» سعی در بیان زیبایی در همه‌ی هنرها و حرفه‌ها را داشتند. این ذوق زیبایی‌طلبی چیزی جدای از زندگی عادی آن‌ها نبود. هنر جزئی جدا شده و نمایش‌داده‌شده در موزه‌ها نبود. بلکه متعلق به بطن زندگی آنان بود.
عناصر تزئینی در معماری اسلامی
تزئین در معماری اسلامی ساختمان را همچون پوششی در بر می‌گیرد. عناصر تزئین بیشتر شامل خوشنویسی، نقوش هندسی، گیاهی، نور و آب می‌شد. ولی تکثیر آن‌ها جلوه‌های غنی و درخشانی از فرم‌های مختلف را به نمایش می‌گذاشت. در این معماری ازآنجایی‌که هنر و عناصر تزئینی در خدمت اعتقادات بود، در نوعی خاص از بنا بکار نمی‌رفت؛ بلکه برای تمامی بناها و اشیا، در تمامی سرزمین‌ها به کار گرفته می‌شد.
تزئین وابستگی و پیوستگی هنرهای مختلف در هنر اسلامی را بیشتر نمایان می‌ساخت. مثلاً گاهی اوقات کف و سقف یک بنا نقش یکسان ولی در دو رشته‌ی مختلف هنری را نمایش می‌گذاشت. به‌عنوان‌مثال؛ در یکی از فضاهای مجموعه آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی فرشی پهن بود که دقیقاً مشابه نقش سقف همان فضا بود.
اصول کلی تزئینات در معماری ایرانی
تزئینات در معماری ایرانی از چندین اصل بنیادی پیروی می‌کرده است. نخستین آن، اصل بی زمانی و بی مکانی نقوش می‌باشد. بدان معنا که نقوش به‌کاررفته در تزئینات هنری متعلق به دوره یا زمان خاص و یا فقط بکار رفته در مکان یا هنر خاصی نیست. همان نقشی که در اصفهان دوره‌ی صفوی بکار رفته در خراسان دوره‌ی سلجوقی، هم در معماری و هم در سایر هنرها بکار رفته است.
اصل دیگر اینکه در تزئین، چه روی اشیا و چه روی بنا هر نقشی، جزئی از یک الگوی کلی بود که هم اجزای نقش خود کامل بودند وهم در کنار هم قرارگیری این اجزا، خود نقشی کامل را ایجاد می‌کرد.
ویژگی دیگر نقوش قابلیت گسترش آن‌ها تا بی‌نهایت و یا کاهش آن‌هاست. تزئین اسلامی دارای نظم و قاعده می‌باشد به‌گونه‌ای که با وجود پیچیدگی بعضی از نقش‌ها، حتی اگر جزئیات، طرح‌ها قابل تشخیص نباشد، استخوان‌بندی و چارچوب آن‌ها مشخص است.
از ویژگی‌های دیگر تزئینات ایرانی ترکیب مصالح مختلف مانند سنگ، آجر و گچ در سطح و بافت و در ترکیب‌های گوناگون بود.
توضیحی بر عناصر تزئینی در معماری اسلامی و ایرانی
عناصر تزئین در معماری ایرانی یک نقش محوری و یکی از عوامل عمده وحدت انواع مختلف هنرها می‌باشد.
۱. خوشنویسی، مقدس‌ترین هنرها در اسلام
از زمان اختراع خط، نوشتن روی بناها و مصنوعات به‌منظور تزئین، بیان اعتقادات و یا به‌یادگارگذاشتن حوادث و وقایع برای آیندگان، مرسوم بوده است. نمای چغازنبیل دارای نوشته‌هایی می‌باشد که روی آن‌ها دعا و نیایش به درگاه خدایان بوده است. این متون اگر قبل از تخریب و فرسایش، به‌موقع خوانده می‌شد، می‌توانست همانند کتابخانه‌ای مفصل، بیان‌کننده حوادث و اعتقادات آن روزگاران باشد.
در اسلام هنر خطاطی و خوشنویسی در میان سایر هنرهای تجسمی ازآنجایی‌که بیشتر جهت نوشتن آیات قرآن به‌کاررفته، مقدس‌ترین هنرها دانسته می‌شود. یکی از مشخصه‌های خوشنویسی اسلامی آن بوده که هیچ یک از شیوه‌های آن در دوران مختلف از رواج نیفتاده است و با تولد خطی جدید، سایر خطوط به فراموشی سپرده نشده‌اند.
انواع خطوطی که بیشتر در کتیبه‌ها به کار گرفته می‌شد عبارت‌اند از:
- کوفی
- نسخ
- نستعلیق
- ثلث
نکته: خوشنویسی نیز چون سایر تزئینات اسلامی پیوندی نزدیک با هندسه، تناسبات و روابط ریاضیات داشته و تناسب حروف و میزان خم و پیچ آن‌ها دارای نظمی خاص بوده و همچنین کتیبه‌های خطاطی شده از عناصر شاخص تزئینی در اکثر بناهای دوران اسلامی است.
۲. مفهوم اصلی نقوش هندسی
نقوش هندسی در هنر ایرانی تنها مایه لذت چشم یا ذهن نبوده، بلکه مفهومی بسیار عمیق دارد. غربیان، تحریم شمایل کشی و ترسیم اندام انسان، حیوانات و یا ساخت مجسمه‌هایی از آن‌ها باعث رواج نقوش هندسی و گاهی در هنرهای اسلامی می‌دانند. درصورتی‌که حتی اگر این تحریم هم صورت نمی‌پذیرفت، هنرمندان به دلیل همخوانی با مبانی نظری اسلام از نقوش هندسی بهره می‌بردند.
در اسلام علم هندسه در هنر به کار گرفته می‌شد و در غیاب اندازه‌ها و ابزار امروزی از دایره به‌عنوان پایه‌ای برای تکثیر نقوش و جلوه‌های گوناگون تودرتوی آن که نمادی از کثرت از واحد در عالم می‌باشد؛ استفاده شد.
یکی از رایج‌ترین نقوش هندسی در معماری اسلامی، ستاره است که تنوع بی‌شماری دارد و شش، هشت تا شانزده پر را در بر می‌گیرد و در هر ماده، اندازه و نوع از شیشه‌ی پنجره‌های ارسی گرفته تا قاب‌های کاشی و سقف آینه‌کاری مورداستفاده قرار گرفته است. نقوش هندسی در هنر و معماری ایرانی بیان‌کننده‌ی اصول بصری تکرار، قرینگی و زایش مدارم می‌باشد.
۳. منظور از نقوش گیاهی یا اسلیمی چیست؟
انسان از ابتدا نخستین ادراک مبهم ولی اساسی خود از جهان خارج را با نقوش و اشکال تزئینی بین نمود. نقش‌مایه‌های برگرفته از تاک (انگور)، گل سرخ، نیلوفر آبی، گل انار و غیره و پیچش آن‌ها در هنر دوران اسلامی نقطه‌ی آغازی بر مجموعه از اشکال با معنا شد که آن را اسلیمی می‌گویند. نقش یک ساقه تاک روی سطوح نما پخش می‌گردید و شاخ‌وبرگ می‌گرفت و طرح‌های زیبا و پیاپی از برگ‌ها پیدا می‌کرد.
این حرکت بی‌انتها و موزون که با تکرار یک جفت قرینه از برگ‌ها و خطوط منحنی صورت می‌گرفت، طرحی متوازن را پدید می‌آورد. اگرچه شکل ظاهری نقوش گیاهی مفصل و پیچیده است؛ ولی از وضوح کامل برخوردار هستند.
۴. نور نمادی از وحدت الهی
نور و آتش از قبل از اسلام موردتوجه ایرانیان بوده است. ساخت مکانی برای نگه‌داری آتش در قبل از اسلام به نام آتشکده نمونه‌ای از آن می‌باشد.
نور در معماری اسلامی نماد وحدت الهی است. نور در این معماری علاوه بر بعد مذهبی، باعث مشخص‌تر شدن عناصر تزئین می‌گردد. عناصر تزئینی در معماری اسلامی به‌گونه‌ای طراحی و اجرا شده‌اند که با سطوح براق و درخشنده باعث انعکاس نور در فضا شوند. همان گونه که از تجزیه نور، رنگ‌های مختلف رنگین‌کمان حاصل می‌گردد، در نتیجه ورود نور در فضا نیز رنگ‌های مختلف دیده می‌شود.
۵. آب مظهر پاکی و حیات
آب به‌عنوان مظهر پاکی و حیات همواره موردتوجه ایرانیان بوده است. معبد کنگاور در کرمانشاه برای آناهیتا ایزد بانوی آب ساخته شد.
آب یکی از مکمل‌های اصلی تزئینات معماری دوران اسلامی بوده و بهره‌گیری از آن برای تزئین، آرامش و استفاده جهت آبیاری در معماری خانه‌ها، کاخ‌ها و باغ‌ها مرسوم است. در بناهای مذهبی آب کارکردی عبادی نیز داشته و جهت گرفتن وضو به کار می‌رفته است. در بسیاری از موارد آب در معماری چون آینه باعث انعکاس تصاویر می‌گردید و واقعیت وجودی بنا را تغییر می‌داد.
در این معماری بخش انعکاس یافته بنا در آب، اهمیتی به‌اندازه خود داشته است؛ زیرا در کاخ چهل‌ستون، بیست ستون ایوان آن به‌اضافه‌ی تصاویر آن‌ها در آب، مجموعاً باعث شده کاخ را چهل‌ستون بخوانند.
روش‌های اجرای تزئینات در معماری
معماری ایران زمینه پرورش، شکل‌گیری و تکامل هنرها و فنون بسیاری را فراهم نمود. هرکدام از این فنون به‌گونه‌ای معماری ایران را آراسته‌اند و معماران توانسته‌اند به یاری آن‌ها به اهداف متعالی معمارانه‌ی خود دست یابند. در این معماری هیچ کاری صرفاً به‌خاطر تزئین انجام نمی‌پذیرفت. بلکه در پس هر عنصر تزئینی دلیلی فنی، کاربردی و یا متعالی وجود داشت.
در ادامه چند نمونه از روش‌های اجرای تزئینات به‌اختصار توضیح داده خواهد شد.
۱. کاشی‌کاری هنری ممتاز و متنوع
اولین نمونه‌های آجرهای لعاب‌دار در چغازنبیل دیده شده است. استفاده از کاشی از زمان ساسانیان رواج داشت و در دوران اسلامی به اوج خود رسید. در میان هنرها و فنون، کاشی‌کاری هنر ممتازی است که گوناگونی و تنوع بسیاری دارد. این تنوع در قالب پنج گروه بزرگ کاشی‌کاری، می‌باشد که عبارت‌اند از: کاشی تراشیده (معرق)، کاشی درهم (معقلی)، کاشی زیر رنگی، کاشی هفت رنگی و کاشی‌کاری با کاشی نره.
الف) نمونه‌هایی از کاشی معرق یا تراشیده
کاشی‌کاری به شیوه معرق اندکی پس از رواج کاشی یکرنگ در معماری ایران مورداستفاده قرار گرفت. در این نوع کاشی‌کاری قطعات ریز کاشی را به شکل‌ها رنگ‌های مختلف مطابق طرح و نقشه بریده شده را، کنار هم می‌چینند. این نوع از کاشی‌کاری در ابتدا در کنار قطعات گچ‌بری بکار می‌رفت. اوج هنر کاشی معرق متعلق به اواخر دوره ایلخانی، دوره تیمور و صفوی است.
بناهایی چون مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، مسجد جمعه اصفهان و مدرسه چهارباغ از شاهکارهای این سبک کاشی‌کاری می‌باشد.
ب) معرفی کاشی هفت رنگی
در این نوع کاشی‌کاری ابتدا خشت‌ها را کنار هم می‌چینند، طرح را روی خشت‌هایی که از پیش رنگ زمینه‌ی طرح روی آن‌ها داده شده است، نقاشی می‌کنند. سپس طرح‌ها را با لعاب‌های رنگی، رنگ‌گذاری می‌نمایند. خشت‌های رنگ‌آمیزی شده را در کوره می‌گذارند. پس از پخته‌شدن، رنگ‌ها ظاهر می‌شوند؛ سپس کاشی‌ها را در جای موردنظر قرار می‌دهند.
پ) کاشی درهم (معقلی) چیست؟
از کنار هم قرارگرفتن بریده‌هایی از کاشی با رنگ‌های ساده، در کنار بریده‌های از آجر، طرح‌های هندسی گوناگونی را شکل می‌دهند که کاشی چون نگینی در میان آجرچینی بکار گرفته می‌شود. کهن‌ترین نمونه‌های آن در برج خواجه اتابک کرمان بکار رفته است.
۲. گچ‌بری، یکی از اجزای مهم تزئینات معماری
از گذشته‌های دور، گچ‌بری به‌صورت کنده‌کاری و برجسته‌کاری از اجزای مهم تزئینات معماری به‌خصوص در کاخ‌ها بوده است. در بعضی مواقع از گچ‌کاری و نقاشی در کنار هم استفاده می‌کردند. دقیقاً معلوم نیست این هنر در کجا آغاز شده است. دیوارهای بناهای ساسانی که اغلب لاشه سنگ و برخی آجری بود، گچ‌کاری ضخیمی داشت. گچ به دلیل شکل‌پذیری فراوانش موردتوجه هنرمندان ایرانی بود.
مزیت گچ‌بری ایرانی در وهله اول طراحی آن می‌باشد. از اوایل دوران اسلامی گچ‌بری، در ادامه هنرمندی معماران ساسانی تکامل زیادی یافته بود. ولی از اواسط سده پنجم هجری ظاهراً گچ‌بری به طور موقت جای خود را به آجرکاری داد. این در حالی است که حتی با اوج گرفتن آجرکاری، بازهم گچ‌کاری‌های بی‌نظیری در تزئین بناهای اسلامی در جاهای مختلف دیده می‌شود.
به‌عنوان نمونه در سراسر داخل گنبد علویان مربوط به سده ششم هجری، با گچ‌بری‌های برجسته پوشیده شده است. نمونه بارز دیگر از هنر گچ‌بری محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان می‌باشد.
۳. آجرکاری در معماری قدیم چگونه بود؟
استفاده از خشت خام در جوامع اولیه بشری معمول بود. در ابتدا برای پختن غذا و نان در کنار خشت‌ها آتش روشن می‌کردند و پس از مدتی دریافتند که خشت‌ها مقاوم‌تر شده است، یا بعد از آتش‌سوزی‌های قبایل در درگیری‌های قبیله‌ای مختلف، متوجه می‌شدند که خانه‌های خشتی باقی‌مانده مقاوم‌تر شده است. به همین دلیل فن پختن خشت و تبدیل‌شدن آن به آجر رواج یافت.
از اولین نمونه‌های بناهای ساخته شده با خشت خام می‌توان از چغازنبیل نام برد که روکش بنا را جهت مقاومت بیشتر خشت پخته ساخته‌اند.
از صدر اسلام آجر را برای تزئین هم به کار می‌بردند و با آن روی سطوح مختلف جلوه‌های دلنشینی از نور و سایه در نماهای بناها پدید می‌آوردند. اوج این فن در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا مربوط به قرن سوم هجری می‌باشد که سطوح داخلی و بیرونی این مقبره با نقوش زیبای آجری پوشیده شده است.
آجرکاری و گچ‌بری در ایران و در بناهای بی‌نظیر برج‌های خرقان و یا مناره مسجد جامع اردستان بیان‌کننده مهارت و استادی مسلمانان در بکار گیری مواد مختلف برای ارائه جلوه‌های سه‌بعدی است. عمق بخشیدن به نقوش اجر و گچ جهت ایجاد بیشترین تنوع و عمق بین طرح اصلی نقش و پس‌زمینه آن از ویژگی‌های نقوش ایرانی می‌باشد.
۴. نمونه‌های برجسته سنگ‌کاری
در معماری ایرانی، بناهای سنگی زیبایی وجود دارد که در آن‌ها از سنگ به دلیل مقاومت و پایداری زیادی در حجاری‌ها، نقش‌برجسته‌ها، مجسمه‌ها در اجرای بنا مورداستفاده قرار می‌گرفت. شاهکار ساختمان سنگی ایران مجموعه بناهای تخت‌جمشید است. نمونه برجسته‌ی دیگر تاق بستان در کرمانشاه می‌باشد که ایوانی‌هایی است که در دل بدنه‌ای از سنگ طبیعی کوه احداث شده‌اند.
این ایوان‌ها واجد تزئینات و کنده‌کاری‌های زیبا در جلو و دیوارهای جانبی هستند. در یکی از این ایوان‌ها سمت گشاده‌ی آن به‌سوی بیرون با قوسی فراخ و نقوش تزئینی، درست همانند ایوان کاربری‌های مختلف حیاط مرکزی ایران است. دیوارها به جز مناطقی که سنگ به دلیل کمیابی بسیار گران بود، پی و بنیاد سنگی داشتند. برای پی‌ریزی بناها، معمولاً زمین را می‌کندند و این کار درمورد بناهای عادی معمولاً به عمق پنجاه سانتی‌متر انجام می‌شد و در خصوص آثار مهم و بلند چون گنبد قابوس تا یازده متر می‌رسید.
از سنگ همچنین برای تزئین به‌عنوان ازاره، محراب یا ستون‌های سنگی استفاده می‌گردید. یک نمونه‌ی شاخص آن ستون‌های حجاری شده شبستان مسجد وکیل شیراز است.
معرفی اجزای مختلف تزئین
در اجزای مختلف معماری ایرانی انواع متنوع تزئین بکار می‌رفت که به‌عنوان نمونه دو مورد از آن‌ها را به‌اختصار معرفی می‌نماییم.
الف) منظور از قاب در تزئین چیست؟
تزئین معماری ایرانی فقط به غنا پیچیدگی آن منحصر نمی‌شد. بر این تزئین نظمی از شبکه‌های اصلی و فرعی حاکم بود و قاب‌هایی پدید می‌آورد که نماهای پیشین و پسین بنا با آن تنظیم می‌گردید. مثلاً، در سر در ورودی مسجد شیخ لطف‌الله حضور قوسی فرورفته در داخل مستطیل قاب دور آن، نقش‌مایه‌ای است که در سراسر تاریخ معماری دوران اسلامی تکرار شده است. گاهی پنجره‌ها همان نقش‌مایه‌ای قاب را در عمق کمتری تکرار می‌کردند.
ب) مقرنس، از جمله عناصر تزئینی
مقرنس به‌صورت ساده‌ی آن در قبل اسلام نیز در ایران مورداستفاده قرار می‌گرفت. از اولین نمونه‌های آن می‌توان از مقبره مادی دکان داوود در سرپل ذهاب نام برد. در دوره هخامنشی در بناهای تخت‌جمشید، مثلاً در کعبه زرتشت در نقش‌رستم می‌توان نمونه‌هایی از آن را مشاهده کرد.
مقرنس ازجمله عناصر تزئینی در معماری ایرانی است که علاوه بر سطح به‌صورت حجم هم ارائه می‌شد. مقرنس طاقچه‌هایی مانند کندوی زنبورعسل و استالاگتیت هستند که در کنار یا بالای هم، مانند مجموعه‌ای بلور، بر راستای محورهای مختلف قرار می‌گرفته‌اند. همچنین علاوه بر زیبایی و ایجاد سایه‌روشن، سطوح بیشتری برای تزئین را نیز فراهم می‌نمود. همچنین عامل انتقال بار میان دو سطح مدور و صاف مانند انتقال بار گنبد مدور یا تاق ایوان به دیواره‌های صاف چهارگوشه‌ی اطراف آن نیز بوده است.
عالی‌ترین مقرنس‌ها مربوط به دوره صفوی و متعلق به ایوان ورودی مسجد امام، مدرسه چهارباغ و مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان می‌باشد.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
