سابقه بازار تاریخی کرمان
سابقه بازار در کرمان به بیش از ۶۰۰ سال قبل (اواخر دورهی مظفری و تیموری) میرسد. بهطوری که بازارها در راستای شکلگیری و گسترش شهر ساختار اولیهی خود را پیدا می کنند.
ویژگی پلان بازار کرمان
بازار کرمان از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم میشود. هر بخش از بازار کرمان در زمان یکی از فرمانروایان این شهر ساخته شده و در ایران منحصربهفرد و دارای شهرت جهانی است. بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوت تشکیل شده. بازار کرمان بیش از ۶۰ درصد آثار تاریخی این شهر را در خود جای داده است.
کاروانسرای چهارسوق بازار کرمان
کاروانسرای چهار سوق: این کاروانسرا در دو طبقه و دارای نزدیک به ۹۰ حجره و انباری و محل استراحت مسافرین بود و دو راسته بازار در ضلع های شرقی و جنوبی آن قرار داشت. طبقه فوقانی آن برای استفاده مسافرین بود و در پایین حجره ها و مغازه ها قرار داشت.
مجموعه و بازار گنجعلیخان در کرمان
مجموعه و بازار گنجعلیخان: دارای چهار سوقی رفیع و حمامی بسیار بزرگ و عالی با میدان، مدرسه، ضرابخانه و مساجدی به همراه آبانبار بسیار بزرگ و محکم با طراحی معماران یزدی و اصفهانی است. بدلیل برخورد تقاطع دو راسته بازار در محل چهار سوق گنجعلیخان در گذشته این مکان مهمترین و پر ترافیکترین نقطه شهر محسوب میشد. این چهار سوق جزئی از مجموعه گنجعلیخان است.
نمای داخلی این چهار سوق با گچبری جالب و نقاشی هایی با رنگ و روغن با اینکه ۴۰۰ سال از ترسیم آنها میگذرد هنوز زیبایی خود را حفظ کردهاند. تا قبل از ورودی معماری جدید و تداخل معماری غربی، گنبدهای بازار به صورت یک باند به هم پیوسته بوده و از مرتفعترین بناهای شهر بعد از مسجد جامع محسوب می شود.
چهارسوق گنجعلیخان بازار کرمان
محل تقاتع دو راسته بازار را چهار سوق ميگويند. به دلیل برخورد تقاطع دوراسته بازار شمالی ـ جنوب شرقی ـ غربی ـ درمحل چهار سوق گنجعلیخان در گذشته اين مكان مهمترين نقطه شهر محسوب ميشد. نماي داخل این چهار سوق با گچبریهای جالب و نقاشیهای زیبای عصر صفوی که چهره شهروندان آن دوره را به تصوير کشیده تزئین شده. گنبد چهار سوق مرتفع ترين گنبد شهر به شمار ميآید.
ویژگیهای ضرابخانه بازار گنجعلیخان
درضلع شمالی میدان گنجلیخان داخل بازار مسگری شمالی و روبروی حمام، ضرابخانه گنجعلیخان واقع است که با گچ بری زیبایی تزئین شده. درگذشته درآن مسکوکات طلا ونقره دولتی را ضرب میکردند، که هم اکنون به موزه سکه تبدیل شده و سکه های رایج زمانهای محتلف را به نمایش میگذارد.
کاربری مدرسه گنجعلیخان در زمانهای مختلف
این مدرسه در ضلع شرقی میدان واقع شده، گویا روزگاری مدرسه بوده وبعد ها به کاروانسرا مبدل شده است. نمای داخلی وخارجی این مدرسه کاشی کاری معرق جالبی از عصر صفوی به یادگار گذاشته که درکتیبه ای که در سردر این بنا دیده میشود. سال ساخت آن ۱۰۰۷ ه ق حک شده است.
مسجد گنجعلیخان
این بنا در گوشه شمال شرقی میدان وهمجوار با مدرسه واقع شده. این مسجد کوچک (خصوصی) در واقع موزه کوچکی از هنرهای تزئینی اسلامی که شامل کاشیکاری، گچبری و خطاطی میشود که به سبک زیبایی آراسته شده است.
حمام گنجعلی خان
حَمّام گَنْجْعَلیخان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده است. گنجعلی بیک ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داده. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاههای عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آبانبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثار عمرانی عصر صفوی بهشمار میآید. معمار آن استاد سلطان محمد معمار یزدی است.
پلان حمام گنجعلیخان کرمان
سردرآجرهای ساده و نیلی، حاشیهای از سنگ مرمر، نقاشیهای سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل میدهند. بر سردر حمام، که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان میدهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام».
تزیینات گچبری و نقاشیهای سردر حمام به دو بخش تقسیم میشود:
- بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده است.
- بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است، که بر روی تزیینات دوره صفویه سر در حمام کشیده شده.
از جمله موضوعات این نقاشیها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شدهاند میتوان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. در قسمت پایین، زیر نقاشیها دور تا دور کتیبه ای از مرمر سبز رنگ دیده میشود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده است و تاریخ آن را نشان میدهد. نقاشیهای سردر حمام آسیبهای مختلفی دیده که در سالهای اخیر مرمت و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ آمیزی شده است.
ویژگی فضای اصلی در حمام گنجعلیخان
با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن میشود. و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ میرسیم که نامش «رختکن» و نام دیگرش «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با بکارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ، سنگهای مرمر، سقفهای کاربندی شده. استفاده از صدای آب حاصل از فوران فوارهها و نورپردازی ویژه، فضایی دلنشین و خاص آفریده است.
اهمیت رختکن در حمام چیست؟
رختکن، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفههای کوچکتر در گرداگرد آن است. غرفهها نیز حوضچهای با فواره در مرکز خود جای دادهاند. این غرفهها از انتها به هم مرتبط هستند. رختکن، با وجود اینکه فضایی یکپارچه جلوه میکند دارای گوشههایی خلوت و تودرتو است که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو عرضه میکرد. رختکن حمام با انواع زیراندازها، سارقهای زردوزیشده سنتی، بقچههای کرباسی، قطیفهها و تنخشککنهای فراوان، تزئین شدهاست.
در حال حاضر این حمام به صورت موزه مردم شناسی درآمده و مجسمههایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان نظیر روحانیون، پیشهوران، مردم عادی و غیره را در حمام نشان میدهد. با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر طشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینیهای قدیمی، شانههای سنتی، آینههای مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر، در آن دیده میشود.
در سمت راست «گرمخانه» مجسمههای کیسه کشان و دلاکان، مشغول دلاکی قرار دارند و سمت دیگر، حوضی هشت ضلعی با ستونهای سنگی یکپارچه که دو به دو قرینهاند. با طاقی خیمه مانند و مجسمههایی دیگر دیده میشود. «خزینه حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنیهای آن بهشمار میآید. سقفها اغلب کادربندیهای متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر مینماید و نشانی از «درونگرا بودن معماری سنتی ایران» است.
چه نورپردازی در حمام گنجعلیخان صورت گرفتهاست؟
نور فضاهای حمام، از سقف تأمین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز یا دورادور سقفها جای گرفتهاند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان میدهد و سایه – روشن زیبایی بر روی آن ایجاد میکند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوه نورپردازی آن میافزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند.
گرمای این حمام به وسیله «گلخن یا تون» تأمین میشده است. از تون، کانالهای «گربه رو» ی انشعابی به زیر گرمخانه حمام کشیده شده. هوای داغ را از خود عبور داده، کف آن را گرم میکرده است و هوای آلوده و زاید از طریق روزنهها به بیرون هدایت میشد.
ویژگیهای کلی در حمام گنجعلیخان
کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از ویژگیهای این حمام است. شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچهها و فوارههای متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتیهای میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجیها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهرهگیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضد زلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمیشد، از دیگر ویژگیهای حمام گنجعلیخان هستند.
مجموعه و بازار وکیل کرمان
مجموعه و بازار وکیل: از مهمترین عناصر این بازار می توان حمام وکیل، کاروانسرای وکیل، مدرسه حیاطی، دو قیصریه (اول و دوم) و مسجد وکیل را نام برد. به دستور محمد اسماعیل خان وکیل المک حاکم کرمان در ۱۲۸۲ ه- . ق (۱۸۵۶ میلادی) و پسرش مرتضی قلی خان وکیل ثانی و اولادش ساخته شده است.
مجموعه و بازار حاج آقا علی (بازار آهنگری)
مجموعه و بازار حاج آقا علی (بازار آهنگری): از مهمترین عناصر مجموعه حاج آقا علی به غیر از بازار میتوان آب انبار، کاروانسرا و مسجد چهلستون را نام برد.
بازار قلعه محمود در کرمان
بازار قلعه محمود: در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد. یکی از عوامل فرسودگی این بازار مغازههای مخروبه و فرسودهای که به حال خود رها شدهاند. هنوز هم آهنگریها به سبک قدیم در این بخش از بازار به چشم میخورند. بازار مظفری جزو مجموعه امیر محمد مظفر است و از پدیدههای این بخش از بازار میتوان از تکیه (صفه) عزاخانه، بازار قدمگاه، و مسجد جامع کرمان نام برد.
در بازار کرمان بازار ها و راسته های دیگری وجود دارد که هر کدام دارای تاریخچه و متعلقات خاص خود هستند، بازار سراجی، راسته بازار کفاشها، بازار کلاه مالها، بازار نقارخانه، بازار مسگری، بازار میدان قلعه، بازار زرگری، بازار ارگ، بازار کفاشها. در اینجا به برشمردن نام آنها بسنده می کنیم تا در فرازار قلعه محمود اولین بخش از بازار شمالی- جنوبی است و در جنوبیترین بخش آن واقع شده است. به اولین بخش از این بازار، دروازه ریگ آباد نیز میگویند. در گذشته این بازار اهمیت بیشتری داشته و هنوز هم آهنگریها به سبک قدیم در این بخش از بازار به چشم میخورند.
بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است، اما هم اینک تعدادی از مغازههای بازار قلعه که دورتر از بازار اصلی در دست پارچهفروشان خارجی هستند. این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع میشود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی به سمت شمال امتداد مییابد. در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد. یکی از عوامل فرسودگی این بازار مغازههای مخروبه و فرسودهای است که به حال خود رها شدهاندصت مقتصی به تفضیل به آنها بپردازیم.
بازار زیبای ابراهیمخان در کرمان
مجموعه و بازار ابراهیمخان پس از بازار کلاه مالها مجموعه و بازار زیبای ابراهیمخان قرار دارد. مجموعهای که تمامی شکوه و اعتبار راسته شمالی بازار متعلق به آن است. مجموعه ابراهیمخان شامل مدرسه، حمام، قیصریه و آب انبار میشود.
حمام ابراهیم خان در کرمان
اين بنا بخشی از مجموعه ساختمانی مشتمل بر بازار، حمام، آب انبار و مدرسه است که در حدود سالهای ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ ه. ق توسط ابراهيم خان ظهيرالدوله، حاکم وقت کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلیخان ساخته شده. بنای حمام که در مجاورت مدرسه و ميانه بازار ابراهيمخان قرار گرفته و هم اکنون نيز داير است از نمونه هاي زيبای معماری حمامهای سنتی به شمار میرود و از دو فضای اصلی رختکن و گرمخانه با پوششهای طاق و گنبد تشکيل شده است. قوس طاق های استفاده شده از نوع پنج و هفت تند است.
حمام شامل سردر ورودی بلند با تزيينات کاشيکاری و سربينه ای وسيع با چهار ستون سنگی میشود. ازاره بنا کاشيکاری شده و سقف آن مزين به مقرنس و کاربندی های پرکار است. سربينه با يک راهرو و هشتی کوچک به گرمخانه وسيع و مستطيل شکل حمام راه می يابد. حمام ابراهيم خان به شماره ۳۹۷ به ثبت تاريخی رسيده است.
اهمیت حفاظت از بازار کرمان
بازار کرمان به علت وجود سیستمهای قدیمی و فرسودهی برق و سازههای غیر ایمنی و انبارهای غیراصولی کانون خطر در این شهر بهشمار میرود. حل این مشکل که تهدیدی جدی برای این آثار باستانی کرمان محسوب میشود نیازمند کانالزنی برای انتقال کابلهای برق و مخابرات است که تاکنون سه کانال در بازار بزرگ و قلعه آماده و کانالهایی نیز در بازارهای مسگرها و زرگرها اجرا شده.
اما حل این مشکل بهصورت اساسی به دلیل بالا بودن هزینههای مرمت آثار باستانی و همچنین زمان بر بودن آن نیازمند مشارکت بخش خصوصی و حمایت بخش دولتی است. بالا آمدن آبهای زیرزمینی از دیگر مشکلات گریبان گیر این مجموعه و برخی دیگر از آثار تاریخی بهخصوص مسجد جامع میشود. این اثر در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۸۵۶ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری و ویژگیهای بازار چیست؟
بازار کرمان که دورههای تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است. سبک معماری آن بسیار غنی و با ارزش بود. این بازار که از دید بسیاری محققان گردشگری بزرگترین و طولانیترین بازار ایران است از دیرباز محل خرید و فروش و صادرات و واردات استان بود. و با توجه به اینکه بر سر راه ادویه و بعد از آن جاده ابریشم قرار داشت نقش بسیار بزرگی در رونق اقتصادی منطقه ایفا میکرد. پارچه، ظروف مسی و انواع صنایع دستی کرمان به کشورهای چین و هند صادر و از آنجا نیز ادویه و پارچه وارد میشد.
در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد. صفِ عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهلستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود نامیده میشوند که جزئی از بنای آن هستند. از شکل خاص هر یک از حمامها یا مسجدها در بازارهای مختلف میتوان نوع معماری دورهشان را بررسی و به نتایج جالبی رسید. بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود بناهای دیگری دارد که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران مختلف به وجود آمدهاند.
مجموعه ابراهیمخان شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام
بهعنوان مثال مجموعه ابراهیمخان که از بناهای معروف است شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام میشود. مجموعه وکیل که در بازار وکیل قرار دارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود جای داده است. یکی از ویژگیهای دیگر بازار کرمان بازارهایی که به صورت غربی و شرقی این بازار را قطع کردهاند که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند. چهارسوقها که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط میدهد دارای نمای گچبری زیبایی هستند. که قدمت آن به ۳۵۰ تا ۴۰۰ سال پیش میرسد. این چهارسوقها با گذشت سالیان دراز هنوز، نقاشیهای زیبای رنگ روغنی خود را حفظ کردهاند.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!