شناخت عناصر سازه‌ای بنا
در این مبحث سعی داریم به شناخت عناصر سازه‌ای بنا بپردازیم. مطالب را از دست دهید.
تأثیر موقعیت و اقلیم ایران در معماری آن
قرارگیری ایران در اقلیم گرم و خشک از یک سو و زلزله‌خیز بودن این سرزمین از سوی دیگر، معماری خاصی را در آن شکل داده‌است؛ شیوه‌ای از معماری که بتواند مأوایی برای انسان ساکن در این اقلیم و پناهگاهی به جهت درامان‌ماندن از شرایط نامناسب اقلیمی باشد و درعین‌حال بیشترین مقاومت را در برابر زلزله داشته‌باشد. این در حالی است که تنها عنصری که به‌وفور در این سرزمین وجود داشته، خاک بوده است.
تمام این عوامل دست‌به‌دست یکدیگرداده تا شکلی خاص از معماری را در این سرزمین شکل‌دهند (معماری گنبد و خشت). به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، مهم‌ترین ویژگی معماری ایران، سازه‌ای بودن و اقلیمی بودن آن می‌باشد. همان‌طور که گفته‌شد؛ به دلیل زلزله‌خیز بودن ایران و سست بودن بستر خاک، همچنین فقدان سنگ و چوب در قسمت اعظمی از ایران، معماری خاصی بر مبنای قدرت سازه‌ای سقف‌های پوسته‌ای شکل گرفت.
در این شیوه ایرانیان برای پوشاندن سقف‌ها به استفاده از پوشش‌های قوسی شکل و گنبدی روی‌آوردند که تحمل نیروی آن‌ها زیاد است و هم توانایی پخش‌کردن بهتر نیروها را دارند، ضمن آن که با مصالح موجود به‌راحتی در دهانه‌های وسیع قابل‌اجرا بوده‌است. سازه در معماری شامل ۱. پی، ۲. دیوار، ۳. ستون، ۴. قوس، ۵. سقف و غیره می‌باشد.
۱. پی، یکی از مهم‌ترین عناصر سازه‌ای در بناهای قدیمی
پی به‌عنوان بستر و مکان قرارگیری ساختمان از عناصر سازه‌ای مهم در بناهای قدیمی به‌حساب می‌آید. در معماری کهن ایران برای ایجاد پی و بستر محکم در ساختمان، عموماً از مخلوط شفته‌آهک استفاده می‌شد، البته گاهی نیز از سنگ به‌عنوان پی استفاده می‌نمودند. ابعاد پی‌ها متناسب با مقاومت خاک و وزن عمومی بنا بوده است.
۲. تقسیم‌بندی دیوار به‌عنوان یکی از عناصر سازه‌ای بنا
در معماری ایران، دیوارها به دودسته تقسیم می‌گردند:
الف) دیوارهای باربر: دیوار باربر از عناصر سازه‌ای مهم بنا می‌باشند، این دیوارها می‌توانستند بار عمده سقف را در غالب نیروهای رانشی و نیروهای جانبی چون بادها و غیره تحمل کنند، به همین دلیل ابعاد این دیوارها متناسب با نوع ساختمان‌ها متغیر بوده است. دیوارهای باربر در معماری ایران عمدتاً با مصالح خشت، آجر و سنگ ساخته‌می‌شدند و ضخامت این دیوارها برحسب میزان نیرویی که قراربود تحمل کنند، حتی به ۸ متر هم می‌رسیده‌است.
ب) دیوارهای غیر باربر: بیشتر به‌عنوان عنصر جداکننده مورداستفاده قرارگرفته و ضخامت کمی دارند.
۳. ستون‌ها، یکی دیگر از عناصر سازه‌ای بنا
از دیگر عناصر سازه‌ای بنا ستون‌ها هستند. ستون‌ها همواره این امکان را می‌دهند که بتوان فضایی گسترده‌تر ایجاد کرد. ستون‌های به‌کاررفته در معماری ایران، غالباً به شکل مربع و دایره می‌باشند. در ساخت این ستون‌ها معمولاً از مصالح مختلفی همچون سنگ، آجر و چوب استفاده می‌گردد. ستون‌های سنگی بیشتر قبل از اسلام و ستون‌های آجری در دوره‌ی اسلامی مورداستفاده قرار می‌گرفتند. ستون‌های به‌کاررفته در معماری ایران به دودسته تقسیم می‌شوند:
۱. ستون‌های سازی ای، ۲. ستون‌های تزئینی.
الف) ستون‌های سازه‌ای در معماری ایران
ستون‌های سازه‌ای جهت انتقال بار ساختمان به زمین مورداستفاده قرار می‌گیرند. در حقیقت بار از سقف و تیرها به ستون می‌رسد و ستون سازه‌ای (باربر) بار را به زمین منتقل می‌نماید.
ب) منظور از ستون‌های تزئینی در معماری ایرانی چیست؟
ستون‌هایی هستند که تنها به جهت زیبایی در ساختمان به کار می‌روند و هیچ دلیل سازه‌ای یا عملکردی ندارند. شکل ظاهری ستون‌های تزئینی با یکدیگر متفاوت است. هر ستون تزئین به سه بخش ۱. سرستون، ۲. ساق ستون، ۳. پا ستون تقسیم می‌شود؛ اما باید به این نکته اشاره کرد که گاهی روی ستون‌های باربر و سازه‌ای هم تزئیناتی به کار می‌رود در این صورت به این ستون‌ها، ستون‌های “سازه‌ای تزئینی” گفته‌می‌شود.
۴. قوس، یک عنصر سازه‌ای بنا و تقسیم‌بندی آن
قوس یا چفد یا دور، باریکه‌ای است که بین دوپایه یا دو دیوار اجرا می‌شود و مانند تیر حمال (باربر) وزن طاق (سقف) را به پایه‌ها منتقل می‌کند، قوس‌ها انواع مختلفی دارند و از نظر اجرا نیز متفاوت هستند. قوس‌ها در معماری ایرانی به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
الف) قوس‌های باربر: بار را به زمین منتقل می‌کنند.
ب) قوس‌های تزئینی: به جهت زیبایی در ساختمان به کار می‌روند.
پ) قوس‌هایی که هم باربرند و هم تزئینی.
علاوه بر تقسیم‌بندی قوس‌ها، باتوجه‌به نوع کاربردشان در بنا، انواع متفاوتی از قوس‌ها را به لحاظ شکل ظاهری و نحوه ترسیم و اجرا شاهد هستیم: قوس تخم‌مرغی، قوس دایره بیز، قوس کمانی، قوس شمشیری، قوس ۵ و ۷ تند، قوس ۵ و ۷ کند، قوس ۵ و ۷ خفته و غیره.
۵. طراحی سقف یکی از شاهکارهای معماری ایرانی
یکی از شاهکارهای معماری ایرانی طراحی پوشش‌های سقف با سازه‌های پیشرفته در زمان و مکان خاص بوده است. هرچند هندسه‌ی سقف‌های سنتی، معمولاً از نوع طاق و گنبد است؛ اما چنان چشم بیننده را خیره می‌کنند که او را از اندیشیدن درباره مهارت به‌کاررفته و مسائل اجرایی آن دور می‌سازد. پوشش‌های سقف در ایران به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند:
الف) پوشش‌های مسطح یا تیرپوش: همان سیستم تیر و ستون یا تیر و دیواره حمال است که اصطلاحاً به سقف‌های تیرپوش معروف‌اند.
ب) پوشش‌های شیب‌دار: این نوع پوشش نیز از انواع پوشش‌های مسطح می‌باشد. در این سقف‌ها از خرپای چوبی استفاده می‌گردد و پوشش شیب‌دار به‌صورت خرپشته بر روی آن قرار می‌گیرد. این نوع سقف‌ها عموماً در بناهای مناطق شمالی ایران دیده‌می‌شوند.
ج) پوشش‌های منحنی: این پوشش‌ها خود به دسته طاق‌های قوسی و گنبد تقسیم می‌گردند که به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
معرفی طاق‌های قوسی شکل
این طاق‌ها با حرکت انتقالی یک منحنی در امتداد یک محور شکل می‌گیرند. بااین‌وجود نباید فراموش کرد که در ساختن این‌گونه سقف‌ها از انواع مختلف آجرچینی استفاده می‌گردد و اساساً تفاوت هندسه این‌گونه‌ها سقف‌ها از تفاوت روش‌های آجرچینی آن‌ها ناشی می‌شود. در طاق‌های سنتی، آجر به ۳ صورت رومی، پَر و تیغه پوش به کارگرفته‌می‌شود.
انواع طاق‌های ترکیبی بسیار زیاد است؛ البته در معماری ایران ۱۰ نوع سقف قوسی اصلی داریم که با ترکیب هر یک از آن‌ها با یکدیگر سقف‌های بی‌شماری به وجود آمده‌است:
۱. طاق و تویزه
۲. چهارطاقی
۳. کلنبه
۴. ترکین
۵. چهار بخش
۶. آهنگ
۷. کجاوه یا چشمه
۸. کلیل
۹. خنچه پوش
آشنایی با پوشش‌های گنبدی‌شکل
گنبد پوششی است همانند جام واژگونه‌ای که معمولاً بر روی ۴ دیوار مستقر می‌شود. شکل گنبد از دوران منحنی حول یک محور حاصل می‌گردد. گنبدها از نظر ایستایی عناصر قابل‌توجهی هستند. آن‌ها بیشتر در زمینه مربع یا مستطیل نزدیک به مربع، شش‌ضلعی و یا دایره ساخته‌شده‌اند. گنبدها را می‌توان طاقی برای پوشش‌های دهانه‌های بزرگ دانست که در آن‌ها نه‌تنها مسائل سازه‌ای (پوشش دهانه) مطرح می‌باشد؛ بلکه شکل نمادین آن‌ها نیز مدنظر قرارگرفته‌است. در گونه‌شناسی ساختمانی گنبدها می‌توانیم دسته‌بندی زیر را داشته باشیم:
۱. گنبدهای یک پوسته
۲. گنبدهای دوپوسته
۳. گنبدهای یک پوسته و دوپوسته با باریکه طاق
۴. گنبدهای‌گسسته رک
۵. گنبدهای‌گسسته با پوشش بیرونی نار
۶. گنبدهای سه پوسته
۱. گنبدهای آجری یک پوسته
این نوع گنبد از قراردادن آجرها به‌صورت رگ‌چینی و گرد چینی ایجاد می‌گردد. در روش گردچینی، تمام ردیف‌های آجرچینی، به‌صورت شعاع‌هایی رو به مرکز گنبد و در روش رگ‌چینی، آجرها موازی با سطح افقی چیده‌می‌شوند.
۲. نکات مهم درباره گنبدهای دوپوسته‌ی پیوسته
دو نکته مهم عامل پیدایش گنبدهای دوپوسته بوده‌اند، اول اینکه سازه بتواند خود را حفظ کرده و نقش‌پوشش را ایفا نماید؛ دوم اینکه تناسب مطلوبی، هم در داخل و هم در نمای خارجی بنا، به وجود آید. پوسته داخلی عموماً به‌عنوان عایق حرارتی و صوتی و رطوبتی عمل می‌کند.
۳. گنبدهای ترکین با باریکه طاق
این گنبد را از آن جهت ترکین می‌گویند که از چند ترک یا قاچ، همراه با تویزه‌های راهنما، ساخته‌شده‌است.
۴. توضیحی درباره گنبدهای گسسته‌ی رک
گنبدهای دوپوسته‌ای که در آن‌ها، گنبد بیرونی مخروطی شکلی بوده و مقطع گنبد داخلی، بیضوی شکل است.
۵. گنبدهای‌گسسته با پوشش بیرونی نار
گنبدهای دوپوسته‌ای که پوسته‌ی داخلی آن‌ها به شکل بیضی و پوسته‌ی خارجی آن‌ها دارای مقطعی به شکل یکی از انواع قوس‌های دیگر (مثل شبدری) می‌باشد.
۶. گنبدهای سه پوسته چگونه‌اند؟
این گنبدها دارای ۳ پوسته هستند که ۲ پوسته داخلی آن معمولاً از نوع بیضی از نوع رک یا با مقطع منحنی می‌باشند. در این نوع گنبدها، پوسته داخلی به‌صورت تزئینی و کاذب است که عناصر سازه‌ای بنا به‌حساب نمی‌آید. پوشش میانی به‌عنوان عایق حرارتی، صوتی و رطوبتی عمل می‌کند و همچنین نقش سازه‌ای بر عهده دارد و در نهایت، پوشش خارجی، نقش عایق رطوبتی را برای بنا ایفا نماید.
در حدفاصل پوشش نهایی و میانی، عناصر سازه‌ای قرار گرفته‌اند که از آن‌ها به نام خشخاشی یاد می‌شود. این عناصر به‌صورت تیغه‌هایی از قطاع یک دایره، ایستایی گنبد را تأمین می‌نماید.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
