معماری حرم امام رضا (ع)
مشهد به‌عنوان پایتخت معنوی ایران شناخته می‌شود و مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع) در مرکز شهر قرار دارد. مشهد به‌عنوان دومین شهر بزرگ ایران امروز با بیش از سه میلیون نفر جمعیت، اهمیت خود را مدیون حرم امام رضا (ع) است که در طول تاریخ بارها ساخته و بازسازی شده است.
تاریخچه حرم امام رضا (ع)
در طول تاریخ ایران همه دولت‌ها دغدغه حفظ و نگهداری حرم مطهر را به‌عنوان یک ارزش برای همه نسل‌ها و مردم و به‌عنوان خاستگاهی برای حفظ مداوم مفاهیم در طول قرن‌ها داشته‌اند. داده‌های تاریخی حاکی از آن است که این مجموعه در مراحل مختلف باتوجه‌به نیاز مردم و آیین‌های مرتبط با حرم مطهر توسعه‌یافته است.
حرم مطهر رضوی، سبک معماری هنری پیوسته‌ای می‌باشد که پیشرفت آن در طول قرن‌ها، نمایانگر شاهکاری بی‌نظیر از خلق فضایی مقدس است. این مجموعه به‌ویژه در دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفویه و قاجاریه بیشترین تغییرات داشته است.
معماری حرم امام رضا (ع) در ابتدا به‌صورت یک چهاردیواری ساده و با ارتفاع کم ساخته شد و بعد از گذشت مدتی به دلیل جذب گردشگران به‌تدریج گسترش یافت. پس از دوره‌های تخریب و بازسازی متناوب، از جمله علاقه‌های پراکنده سلاطین سلجوقی و ایلخان، بیشترین ساخت‌وساز در دوره تیموریان و صفویان صورت گرفت. حرم امام رضا (ع) حمایت سلطنتی قابل‌توجهی از پسر تیمور، شاهرخ و همسرش گوهرشاد و شاهان صفوی دریافت کرد.
حرم امام رضا (ع)، یکی از قطب‌های مذهبی مسلمانان
نقش امام رضا (ع) در هدایت مردم در زمان حیاتش و جایگاه برجسته ایشان به‌عنوان یک شخصیت مذهبی، باعث تبدیل حرم مطهر ایشان به‌عنوان یکی از قطب‌های مذهبی مسلمانان و به‌ویژه شیعیان شد که در طول تاریخ تحولات بزرگی در معماری آن داشته است.
این مجموعه چنان مورد احترام حکومت‌های مختلف اعم از شیعه و سنی بود که در ادوار مختلف از مرمت، نگهداری و توسعه مستمر بهره برده است. سالانه گردشگران زیادی از حرم مطهر دیدن می‌کنند و آن را به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مکان مذهبی ایرانیان و سایر مسلمانان در سراسر جهان می‌شناسند.
جزئیات معماری حرم امام رضا (ع)
در یک منظر کلی، عملکرد، ساختار، عناصر تزئینی، نماها و سطوح ساختمان‌ها در مجموع وحدت مذهبی و تکامل مجموعه هستند. این آستان مقدس تنها یک حرم نیست، بلکه در ابعاد وسیع‌تر، نهاد و هویتی می‌باشد که بر اساس عقاید و ارزش‌های دینی شکل‌گرفته و توسعه‌یافته است. این مجموعه مقدس شامل ده‌ها میراث ارزشمند معماری در اطراف حرم مرکزی است که همگی دارای اهمیت سیاسی و اجتماعی هستند.
تشکیل شهر مشهد به‌عنوان یک شهر و توسعه آن مرهون ایجاد حرم مطهر می‌باشد. بدین ترتیب این مجموعه به مرکز مذهبی، سیاسی، اجتماعی و همچنین هنری مشهد تبدیل می‌شود. همچنین به‌شدت بر وضعیت اقتصادی شهر تأثیر می‌گذارد. اولین بنای ساخته شده در مجموعه، حرم مطهر بوده که قبر امام رضا در زیر آن قرار دارد.
این میراث معماری به دلیل عمر طولانی، عناصر تزیینی باشکوهی چون کاشی‌کاری، تزئینات آینه‌کاری، گنبد طلاکاری، سنگ‌کاری، گچ‌بری و غیره ارزش‌های والای ملموس و ناملموس را در خود جای‌داده است.
گنبد طلاکاری شده معروف به قبا از نظر ارتفاع و ساختار کیفیتی استثنایی دارد. روی ازاره‌ها از کاشی‌های هشت ضلعی نفیس معروف به «کاشی سنجری» از دوران سلجوقی استفاده شده است.
پارکینگ های حرم امام رضا(ع)
مجموعه حرم مطهر رضوی برای رفاه و خدمت رسانی به زائران دارای چهار پارکینگ می‌باشد که علاوه بر این پارکینگ‌ها، در اطراف حرم پارکینگ های زیادی قرار دارد که درصورت پربودن پارکینگ‌های حرم می‌توانید از آن‌ها استفاده کنید.
پارکینگ شماره۱: این پارکینگ در غرب صحن پیامبر اعظم (ص) واقع شده است.
پارکینگ کوثر (شماره۲): در زیر صحن کوثر این پارکینگ قرار دارد که از ضلع شرقی صحن پیامبر(ص) هم به این پارکینگ راه دارد.
پارکینگ شماره۳: این پارکینگ در زیر صحن امام حسن مجتبی (ع) قرار دارد.
پارکینگ شماره۴: برخلاف سه پارکینگ قبلی که در زیر گذر اماکن متبرکه قرار داشتند این پارکینگ نبش سردر شیرازی واقع شده است.
موقعیت سرویس های بهداشتی در صحن‌ها
برای آسایش حال زائرین حرم امام رضا(ع) در اطراف حرم سرویس بهداشتی قرار دارد که موقعیت قرارگیری آن‌ها به شرح زیر است:
سرویس بهداشتی شماره۱: در ورودی صحن غدیر قرار دارد و از سمت غرب پارکینگ شماره۱ هم دسترسی دارد.
سرویس بهداشتی صحن جامع رضوی (شماره۲): این سرویس بهداشتی در ضلع جنوبی صحن پیامبراعظم (جامع رضوی) قرار دارد.
سرویس بهداشتی شماره۳: در ورودی باب‌الرضا (ع) قرار گرفته و از بخش شمال شرق پارکینگ شماره۱ هم قابل دسترسی است.
سرویس بهداشتی صحن کوثر: خروجی صحن کوثر جنب بازار کوثر سرویس بهداشتی شماره۴ قرار دارد.
سرویس بهداشتی صحن امام حسن مجتبی(ع): درشمال غربی صحن امام حسن مجتبی(ع) واقع شده است.
سرویس بهداشتی شماره۶: در غرب دوربرگردان طبرسی قرار دارد.
سرویس بهداشتی شماره۷: ضلع شرقی باغ رضوان هفتمین سرویس بهداشتی قرار دارد.
سرویس بهداشتی شماره۸: ضلع شمالی بست شیخ طوسی قرار دارد.
سرویس بهداشتی شماره۹: در شمال دوربرگردان شیرازی این سرویس بهداشتی تعبیه گردیده است.
سرویس بهداشتی بست شیخ طوسی: ابتدای بست شیخ طوسی واقع شده است.
سرویس بهداشتی شماره۱۱: واقع در ضلع شمال غربی صحن پیامبر اعظم (ص) و به بصورت کانکسی می‌باشد.
سرویس بهداشتی شماره۱۲: آخرین سرویس بهداشتی حرم امام رضا در جنوب شرقی بست شیخ حرعاملی واقع شده است.
صحن‌های حرم امام رضا (ع)
اطراف حرم مطهر رضوی دارای هشت صحن وسیع و باشکوه است که همه آن‌ها به داخل حرم راه دارند و هرکدام دارای معماری و خلاقیت خاصی هستند.
این صحن ها عبارت‌اند از: صحن انقلاب اسلامی، صحن جامع رضوی (پیامبر اعظم)، صحن آزادی، صحن جمهوری، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن قدس و صحن هدایت.
صحن انقلاب که یکی از زیباترین صحن‌های حرم است و در وسط آن یک سقاخانه طلایی بنام اسماعیل طلا و ۴ ایوان قراردارد که ایوان جنوبی آن طلایی و به ایوان طلا معروف می‌باشد. در بالای ایوان شرقی این صحن نقار خانه قرار دارد؛ مراسم نقاره‌زنی به مدت ۲۰ دقیقه قبل از طلوع و غروب آفتاب در همه ماه‌ها به جز ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌شود.
استفاده از جلوه‌های زیبا در حرم رضوی
در زیباسازی حرم امام رضا (ع) خلاقیت‌های خاصی برای کاشی‌کاری، آینه‌کاری و همچنین طلاکاری گنبد آن به‌کاررفته است که نشان‌دهنده ذوق و هنر خاص معماران ایرانی است:
هنر زیبای آینه‌کاری ایرانی
آینه‌کاری یکی از هنرهای ایرانی و از تزیینات وابسته به معماری است که سابقۀ آن به دوره صفویه باز می‌گردد. تکه‌های شکسته شده آینه که به شکل شگفت‌انگیزی نور را بازتاب داده و یک فضای عرفانی و دلنشین را ارائه می‌دهند. در بخشی از قسمت‌ها مانند رواق دارالسیاده از شیشه‌های رنگی استفاده شده که آن هم جلوه‌های نوری بی نظری دارد.
آینه‌کاری یک هنر است و حاصل این هنر، ایجاد فضایی درخشان بوده که از بازتاب پی‌درپی نور در قطعات بی‌شمار آینه پدید می‌آید. قطعات کوچک آینه‌های شیشه‌ای وقتی توسط دستان هنرمند آینه‌کار در کنار هم قرار می‌گیرند، تصاویر زیبایی را به وجود می‌آورند.
کاشی‌کاری حرم امام رضا (ع)
کاشی‌کاری یکی از جذاب‌ترین بخش‌های حرم مطهر بوده که در هر بخش آن به‌صورت خلاقانه‌ای بکار رفته است. کاشی‌هایی زرین‌فام، معرّق، معقلی، هفترنگی و زیر رنگی با نقوش مختلفی از شمسهها، ترنجها و سرترنجها، اسلیمی‌ها و ختایی‌ها تا نقوش هشت، شش و چهارگوش، گلدانی، ستارهای، ناودانی و غیره جلوه بصری خاصی به حرم بخشیده و معنویت این مکان نورانی را دوچندان کرده‌اند.
طلاکاری گنبد حرم مطهر رضوی
گنبد حرم امام رضا (ع) یک بنای چهارطاقی است که در آن ضریح مطهر قرار دارد. شاه تهماسب اول دومین پادشاه صفوی، برای اولین‌بار گنبد مطهر رضوی را طلاکاری کرد. قبل از آن نمای گنبد مطهر با کاشی سبزرنگ پوشیده شده بود.
طلاکاری گنبد هم به دلیل استفاده از پوشش فلزی بر روی آن و هم استفاده از جنس و رنگ طلایی، یک نوآوری و ابداعی خلاقانه بوده که احتمالاً تا آن زمان، در دنیای اسلام نظیری نداشت. این نما به‌صورت خشت‌های مسی روکش شده با ورقه‌های نازک طلا اجرا شد.
مسجد گوهرشاد و سایر بناهای اطراف حرم امام رضا (ع)
مسجد گوهرشاد از دیگر معماری‌های مهم تاریخی این مجموعه است که به دلیل هنرهای تزئینی و کاشی‌کاری‌های زیبا از شاهکارهای معماری ایران از دوران تیموریان محسوب می‌شود. این بنا توسط معمار برجسته آن زمان قوام الدین شیرازی با استفاده از آجر و گچ به سبک معماری اسلامی ساخته شد.
گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی، مدرسه دو در، مدرسه پریزاد و بناهای تاریخی مختلف از جمله مناره‌ها، سقاخانه‌ها، نقاره‌خانه‌ها و همچنین اشیای موزه و نسخ خطی موجود در مجموعه‌های آستان قدس، از دیگر عناصر ارزشمند مجموعه آستان قدس رضوی هستند. بسیاری از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) به‌ویژه زائرین خارجی، معماری حرم مطهر را شاهکار معماری ایران و جهان معرفی می‌کنند.
بناهای تاریخی مشابه با حرم امام رضا (ع) در جهان
حرم مطهر امام رضا (ع) مجموعه‌ای از سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری، بناها و مجموعه‌های موزه‌ای است که در مراحل مختلف در طول تاریخ ایجاد و توسعه‌یافته و شاهد تداوم سنت‌ها در تاریخ و فرهنگ ایران و جهان اسلام است. از نظر ساختار فرهنگی، تاریخی و معماری، این مجموعه علاوه بر تشابهاتی که با سایر حرم‌های معصومین (ع) دارد با چندین مجموعه مذهبی دیگر مانند «مقبره سنت پیتر» در واتیکان، «معبد ماهابودی» در هند، «کوه امی» در چین و «لومبینی» در نپال قابل‌مقایسه است.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!
