بادگیر و اهمیت آن در معماری
بادگير يكي از عناصر معمارانه اي است كه با رويكرد اقليمي در معماري بومي منـاطق گـرم و خـشك و گـرم و مرطـوب ايران احداث گرديده و به‌صورت كانالي عمودي در سيماي برخي شهرها خودنمايي می‌کند. معماري بادگيرها و عملكـرد آن‌ها كـه در سرمايش طبيعي بناها در اين مناطق مؤثر بوده‌اند، نشان از نبوغ معماراني دارد كه در طراحي و ساخت آن‌ها نقش داشته‌اند. بادگیر در كشورهاي همسايه و مجاور ايران به‌ویژه كشورهاي عربي حوزه خلیج‌فارس همچون امارات قـدمتي پنجاه‌ساله دارنـد و همچنين در شمال آفريقا نظير مصر استفاده‌شده است. بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است. این دستگاه تهویه مطبوع، سالیان درازی از روزگاران دور، فضای زندگی مردم ایران را قابل‌تحمل کرده است.
پيشينه يابي بادگير در ايران
يافتن پيشينه دقيق بادگيرها در آثار به‌جامانده معماري كاري بس دشوار است چراکه در هر بنا اولين نشانه‌های تخريـب در سقف و به‌ویژه بادگيرها بروز می‌کند. پیدا کردن شواهد معماري مبني بر قدمت بادگيرها در ايران قبل از اسلام، يكي از دشواری‌های باستان شناسان بوده است. در رابطه با ارگ بم و قدمت قبل از اسلام بناهايش بايد عنوان كرد كه تنها پایه‌های ديوارهـا قـدمت چنـد هزارساله داشته و ساير بخش‌های بناها همگي طي دوران‌های مختلف مرمت و ساخته‌شده بود و لذا نمی‌توان قدمت بادگيرهاي ارگ بم را كـه متأسفانه همگي تخریب‌شده‌اند به قبل از اسلام نسبت داد.
اعراب در ساليان اخير سعي در پیشینه‌سازی براي خوددارند و جعل و تغيير نام خلیج‌فارس بـه خلـيج عـرب و يـا ادعـاي ابداع بادگير توسط آن‌ها، ازجمله اين تلاش‌های بيهوده در راستاي هویت‌سازی بوده است. جـايزه بـزرگ معمـار در دبـي كـه تحـت عنوان “بادگير طلايي” نام دارد به نشانه خلاقيت آن‌ها در به‌کارگیری بادگير به معماراني اعطا می‌شود كـه خلاقيـت خاصـي را در طرح‌هایشان به نمایش می‌گذارند.
ساختار خاص و ویژه بادگیر
بادگیر از برجکی تقریباً مرتفع تر از جاهای دیگر خانه درروی بام تشکیل شده است.. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانه‌های کویری به نام حوض‌خانه بنا می‌شد. حوض‌خانه ایوانی کوچک بوده که در انتهای اتاق‌های تابستانی هر عمارت قرار داشته است. اتاق‌های تابستانی تشکیل‌شده‌اند از اتاق‌هایی با ابعاد بزرگ و درب‌های زیاد (گاهی اوقات تا ۵ درب) به دلیل جریان یافتن هوا در آن‌ها که در انتهای آن‌ها حوض‌خانه بود.
حوض‌خانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نام‌گذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا می باشد. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت می‌کنند. بادگیر معمولاً چهارگوش می باشد و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه‌شده است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و ساخته می شود.
کارکرد و طراحی نمای بادگیرها
بادگیر به‌صورت تزئینی با آجرهای نقش دار آراسته می‌شد. بادگیرها دارای منفذهای ورودی به‌صورت قوس‌های زیبایی بوده‌اند. نحوهٔ کارکرد بادگیرها به‌صورت کولرهای آبی امروز کار میکردند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن واردشده و به‌صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می‌شد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت.
عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد واردشده از دهانه بادگیر می‌شود و سپس باد سرد وارد اتاق‌های تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاق‌ها می‌گردد. در بعضی از عمارت های قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوض‌خانه فضای دربسته‌ای بود و اتاق‌های تابستانی منافذ و دالان‌هایی داشت (مانند کانال‌های کولر) که باد خنک از این دالان‌ها وارد اتاق‌های خانه می‌شد و این امر در صورتی بود که تعداد زیادی اتاق‌های تابستانی داشت.
از استفاده‌های دیگر بادگیرها به‌عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگه‌داشتن آب‌انبارها بود. بیشترین تعداد بادگیرها را در دشت‌های خشک و سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانههای خلیج‌فارس می‌توان مشاهده کرد. در ساخت بادگیرها از توانایی های معماری ایرانی به‌خوبی بهره گرفته‌شده؛ به‌گونه‌ای که بادگیرها علاوه بر آن‌که اهداف زیست‌محیطی را برآورده می‌کنند، جزئی از ساختمان‌های زیبای چشمگیر نیز به شمار می‌آیند. رهگذران با عبور از کوچه‌های شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره میگیرند.
محل قرارگیری بادگیر در فضا
استفاده از بادگیرها به‌طور عمومی در دو نوع از ابنیه رواج دارد: آب‌انبارها و خانه‌ها
۱. آب‌انبار: در آب‌انبارهای شهری با توجه به در نظر گرفتن جهت وزش باد مناسب از تعدادی بادگیر که تعداد آن‌ها تا هفت عدد در نوسان است، استفاده می‌شود. که در این حالت هر بادگیر با بادگیر مقابل خود به‌صورت کششی و مکشی کار می‌کند. در آب‌انبارهای صحرایی به‌طورمعمول یک بادگیر یک‌طرفه یا دوطرفه استفاده می‌شود. محل قرارگیری این بادگیرها در دورتادور آب‌انبار و جهت آن‌ها رو به باد مناسب می‌باشد.
۲. خانه‌ها: در مقوله خانه‌ها و محل قرارگیری بادگیرها به بررسی بادگیرهای خانه‌های شهر یزد می‌پردازیم. به‌طور عمومی محل قرارگیری بادگیرها با توجه به موقعیت تابستان نشین تعیین می‌شود و به همین دلیل اکثر بادگیرهای شهر یزد در ضلع جنوبی ساختمان‌ها و بر روی ایوان تابستان نشین قرار دارند. البته موارد استثنایی چون امامزاده‌ای در یزد را می‌توان یافت که با توجه به قرارگیری تابستان نشین و زمستان نشین در طبقات بادگیر در ضلع شمالی خانه قرار دارد. اکثر این بادگیرها، بادگیرهای چهار طرفه بلند می‌باشند.
بادگیرها و تناسب و زیبایی درمعماری شهری
از جهتی فرم ظاهری بادگیر که هشت‌ضلعی است نشان می‌دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معماری در درجه اول اهمیت بوده است، زیرا بادگیر طبقه دوم روی بادگیر طبقه اول ساخته‌شده است. منفذ زیر بادگیر آن درست در وسط منافذ دوطبقه بادگیر می‌باشد. بادگیر طبقه دوم کار هواکش را انجام می‌دهد. یعنی درواقع این بادگیر وسیله بسیار مناسبی برای سهولت نفس کشیدن چشمه‌های بادگیر طبقه اول است.
در تفت یک بادگیر سه‌طبقه که ازنظر معماری بسیار ارزنده می‌باشد موردبررسی قرارگرفته است. این بادگیر به‌عنوان نوعی تفاخر به‌حساب می‌آید. از طرفی بادگیر سه‌طبقه در تلطیف هوای خانه بسیار مؤثر است. به شکلی که باد در هر سمت و ارتفاعی جریان دارد به‌راحتی به‌وسیله چشمه‌های یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می‌شود، همچنین بادگیر چپقی، نوعی بادگیر می‌باشد که به‌جای فضاي مكعبي شكل خارجي، سازنده از چند لوله خم‌دار (زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده كرده است، اما كانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌هاي چند طرفه اين نوع بادگير تنها در سيرجان دیده‌شده است.
ویژگی‌های نماسازی بادگیرها
نماسازي بادگيرها خود از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است و درنهایت ظرافت به‌وسیله آجركاري و يا گچ‌بري ساخته مي‌شود. در اینجا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفره‌اي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي کم‌وبیش ديده مي‌شود كه به‌عنوان نمونه مي‌توان از بادگير ارگ و آب‌انبار كريم‌خان زند یادکرد.
چشم‌انداز آينده با ورود معماري مدرن و به‌ویژه استفاده از تأسیسات مكانيكي به‌تدریج نقش اقليم در ساختمان‌ها كم‌رنگ شد اما از نيمه دوم قرن گذشته كه اقليم و حفظ محیط‌زیست پيوسته موردتوجه قرار گرفت. استفاده از فناوري همگون با محيط طبيعي، بازيافت ضايعات صنعتي و استفاده از انرژي‌هاي پاك مانند انرژي خورشيد، باد و آب اهميت بسياري يافتند. درزمینهٔ معماري نيز از اين زمان توجه به محیط‌زیست و تلاش براي طراحي ساختمان‌هاي اقليمي و معماري همساز با اقليم آغاز شد.
چشم‌انداز آینده بادگیر در معماری نوین
با ورود معماری مدرن و به‌ویژه استفاده از تأسیسات مکانیکی به‌تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌ها کم‌رنگ شد اما از نیمه دوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط‌زیست پیوسته موردتوجه قرار گرفت استفاده از فناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاک مانند انرژی خورشید، باد و آب اهمیت بسیاری یافتند.
درزمینهٔ معماری نیز از این زمان توجه به محیط‌زیست و تلاش برای طراحی ساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد. امروزه می‌توان از بادگیر به‌عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده کرد. به‌وسیله بادگیر می‌توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تأمین کرد و تنها زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تأسیسات مکانیکی بهره گرفت.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!
