همه چیز درباره معماری بازارهای قدیم
بازارهای ایران به‌عنوان جزئی مهم و زنده از شهر و در مجموع، عامل اقتصادی، تجاری، اجتماعی و فرهنگی مهمی در زندگی گذشته ما بوده است. امروزه در پی تحولات اخیر، بازارها دیگر نمیتوانند عملکرد قبلی خود را در شهرها داشته باشند و این امر سبب گسیخته شدن ارتباط آن‌ها با دیگر عناصر شهری و زندگی اجتماعی مردم شده است. این قطع ارتباط که خود به‌نوعی قطع زندگی بازارهاست، لاجرم به مرگ تدریجی کالبد برخی از آن‌ها نیز منجر شده است.
دلایل اهمیت بازرگانی و بازار
موقعیت سوق‌الجیشی ایران به دلیل قرارگیری در منطقه‌ای بین‌قاره‌ای و قرارگیری بر سر راه عبور کاروان‌ها و راه‌های ارتباطی، باعث اهمیت یافتن بازرگانی و ایجاد گسترش شهرها، به‌خصوص در حاشیه‌ی نواحی خشک و بیابانی قسمت‌های مرکزی گردیده است. شکل‌گیری و توسعه‌ی شهرهایی که بر تقاطع راه‌های بازرگانی قرار داشتند، مرهون همین دادوستدهای اقتصادی بود. در حقیقت بازرگانی و به دنبال آن تشکیل بازارها، به‌عنوان مهم‌ترین علت وجودی برخی از شهرهای مهم قابل‌بررسی می‌باشد.
بررسی اجمالی سیر تحول تاریخی بازارها
پدیده بازار در ایران مانند هر موجود زنده‌ای، تداوم خود را در طی تاریخ، از ابتدای پیدایش جوامع انسانی در چند هزاره‌ی پیش از میلاد حفظ نموده است. در دوره ساسانیان بر اثر رواج بازرگانی داخلی و توسعه شهرها و شهرنشینی، چنین فضایی پا به عرصه وجود نهاد.
در ابتدای این شکل‌گیری، بازار در بیرون دروازه‌های شارستان در محدوده‌ی ربض به‌صورت کاملاً ابتدایی تشکیل شده بود، ولی در گسترش‌های بعد در دوره‌ی ساسانی عنصر بازار به‌عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان شروع می‌شد و دامنه خود را به حاشیه ربض می‌گسترانید، قلب شهر می‌گردید. این عنصر نقش اساسی در ساماندهی شهر اسلامی نیز ایفا کرد. با ایجاد مسجد جامع تغییری مهم در ساختار بازار و تنظیم فضایی آن به وجود آمد.
چگونگی گسترش بازارهای قدیم
از این زمان به بعد بازار که یکی از دروازه‌های اصلی شهر آغاز می‌گردید، پس از اتصال به قلب نمادین شهر ینی مسجد جامع و در ادامه به کاخ، تا دروازه مقابل کشیده می‌شد. با رشد بازار، شهر صاحب ستون فقرات و محور اصلی شده و از طریق کوچه‌های فرعی به خانه‌ها متصل می‌شد. میان این ساختار و در هم‌جواری محور اصلی، فضاهای دیگر شهر همچون حمام‌ها، مدرسه‌ها، کاروان‌سراها، مساجد، تکیه‌ها، سقاخانه‌ها، زورخانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، حجره‌های بازرگانان و غیره شکل می‌گرفت. این صورت ساختمانی نماینده یکپارچگی مذهبی، سیاسی، مالی و اجتماعی شهر سنتی ایرانی بوده است.
این روند با حمله مغول در قرن هفتم تضعیف شد. ولی با استقرار دولت صفوی به‌عنوان متمرکزترین دولت ایرانی دوره اسلامی دوباره به اوج خود رسید؛ اما در اواخر عهد قاجار، به‌تدریج با ورود فناوری مدرن، زمینه‌های دگرگونی فضایی و کالبدی بازارها نیز فراهم گردید؛ تا آن که از اوایل قرن حاضر با ورود اتومبیل به عرصه حیات شهری، خصوصیات کالبدی و فضایی شهرها و در نتیجه بازارها دچار دگرگونی شد.
بافت شهرها به وابسته خیابان‌ها گسیخته گردید. فضاهای عمومی و دولتی جدید در کنار خیابان‌ها احداث شد. به‌تدریج بسیاری از فعالیت‌هایی که درگذشته در بازارها جریان داشتند به علت برخورداری از دسترسی، امکانات بهتر و ارزش اجتماعی روزافزون‌تر فضاهای جدید، به جدارهای کنار خیابان‌ها انتقال افتند.
معرفی انواع بازار در ایران
بازار در شکل کلی خود نهادی منحصربه‌فرد به شهرها نبوده است. بازار به‌عنوان شبکه عرضه و تقاضا و مبادلات کالا و خدمات در ایران، در همه اجتماعات قومی، فرهنگی و ملی دیده می‌شود. براین‌اساس انواع بازار را در ایران می‌توان به‌طورکلی به شرح زیر دسته‌بندی کرد:
۱. بازارهای روستایی
۲. بازارهای عشایری
۳. بازارهای شهری
۱. منظور از بازارهای روستایی چیست؟
این نوع بازارهای بیشتر به‌صورت ادواری و در ارتباط با تعدادی از روستاهای مجاور هم و متناسب با میزان تولید آن‌ها به‌صورت سالانه، ماهانه، هفتگی و غیره شکل می‌گیرد.
۲. هدف اصلی بازارهای عشایری
بازارهای عشایری اغلب به‌صورت فصلی و برای مبادله محصولات دامی و دستی عشایر که در فصول خاصی تولید می‌شوند؛ به وجود می‌آیند.
۳. بازار شهری، مهم‌ترین شاهراه ارتباطی
اغلب شهرهای ایران دارای یک بازار اصلی هستند که درگذشته بسته به حوزه نفوذ و قدرت خود، علاوه بر کارکرد اقتصادی، نقش‌های دیگری همچون اجتماعی، سیاسی، مذهبی و ارتباطی هم داشتند. یعنی در بازارها مردم در تصمیمات اقتصادی و اجرایی مرتبط با شهر سهیم می‌شدند. امور اجرایی شهر توسط داروغه در فضاهایی که به همین منظور در بازارها تعبیه شده بود، هدایت می‌گردید.
اتصال مساجد و حسینیه‌ها به بازار، آن را به‌عنوان مکانی مناسب برای برگزاری مراسم مذهبی تبدیل نمود. همچنین بازار محور و شاهراه ارتباطی در شهرهای قدیمی محسوب می‌گردید. بیشترین آمدوشد شهروندان در آن صورت می‌گرفت و اطلاعات، اخبار و غیره از طریق حضور در آن به اطلاع مردم می‌رسید.
نکته: در اکثر شهرهای بزرگ علاوه بر بازار اصلی شهر، بازارهای دیگری بااهمیت‌های کمتری نیز شکل می‌گرفت. بازارهایی چون بازار ناحیه‌ای، بازار محله‌ای، بازار بیرون شهر و بازار زیارتی که هنوز هم در بعضی از مناطق با شدت و ضعف متفاوت به حیات خود ادامه می‌دهند.
توضیحی درباره عناصر ساختاری بازار
بازار سننتی ایران برای رفع نیازهای عمومی دارای تعدادی بنا با طرح و موقعیت مکانی مناسب برای پذیرا شدن فعالیت‌های مختلف بوده است. بعضی از این اجزا و خصوصیات آن‌ها به شرح زیر می‌باشد:
۱. راسته
۲. سرا
۳. تیمچه
۴. چارسوق
۱. راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی بازار
مسیری نسبتاً طولانی است که در دو طرف آن دکان‌ها و فروشگاه‌های به‌هم‌پیوسته، رو به گذر قرار گرفته‌اند. از خصوصیات مهم راسته‌ها به‌عنوان عنصر بنیادی بازار، قرار نگرفتن خانه‌های مسکونی در میان آن‌هاست. به‌منظور حفظ محرمیت، راسته‌ی اصلی، به راسته‌های فرعی و سپس به کوچه‌هایی که واحدهای مسکونی در آن قرار داشت، می‌رسید.
۲. عنصر سرا در ساختار بازار
به‌طورکلی سرا شامل یک حیاط میانی می‌باشد که حجره‌های به‌هم‌پیوسته دور آن را فراگرفته‌اند. تفاوت سراها بیشتر در شکل زمین، تعداد طبقات، نوع ایوان، رواق و راهروهاست. معمول‌ترین نوع سراها دوطبقه هستند.
۳. آشنایی با ویژگی‌ها و خصوصیات تیمچه
تیمچه فضاهای سرپوشیده‌ای هستند که به عرضه‌ی یک نوع کالا اختصاص دارند. به‌ندرت، تیمچه‌های روباز هم دیده می‌شوند که بسیار محدود و کوچک هستند. تیمچه‌ها یک فضای آزاد در وسط دارند و اطراف آن‌ها حجره‌ها یا مغازه‌ها در یک یا در دوطبقه قرار گرفته‌اند. چون تیمچه‌ها اغلب مسقف هستند، ازاین‌رو معماران و هنرمندان ایرانی، چیره‌دستی و مهارت خود را به‌نوعی در آرایش تیمچه‌ها بکار بسته‌اند.
بنابراین سقف اکثر تیمچه‌ها کاربندی و رسمی‌بندی و در گوشه‌ها مقرنس‌کاری شده است. یکی از تیمچه‌های معروف ایرانی تیمچه امین‌الدوله در کاشان می‌باشد که مقرنس‌کاری سقف این تیمچه از شاهکارهای هنری ایران محسوب می‌شود. این بنا در دوره قاجار ساخته شده است.
از دیگر تیمچه‌های معروف تیمچه‌ی حاجب‌الدوله در تهران و تیمچه‌ی مظفریه در تبریز می‌باشد.
۴. معماری متمایز چارسوق با دیگر عناصر
محل تقاطع دور راسته اصلی، چارسوق یا چارسو نامیده می‌شود. معماری آن از دیگر قسمت‌های راسته متمایز و دارای ظرفیت و تزئینات داخلی بیشتری است. این فضا در بعضی از شهرها به‌صورت هسته مرکزی اقتصادی شهر درآمده است.
معماری بازارهای قدیم چگونه بوده است؟
در بافت شهرهای سنتی، مجموعه بازار دارای ارتفاع بیشتری نسبت به بافت هم‌جوار بوده است. این مجموعه استخوان‌بندی اصلی شهر را تشکیل می‌داد. مسقف بودن بازار ضمن مصون نگه‌داشتن مردم از شرایط نامساعد جوی، حفظ امنیت آنجا در ساعات تعطیلی بازار را نیز فراهم می‌نمود. استفاده از چوب موجب شکل‌گیری پوشش‌های مسطح، صاف و در مناطق شمالی شیب‌دار می‌شد. درحالی‌که استفاده از مصالحی مانند آجر، گچ یا سنگ و آهک، به طور معمول منجر به شکل‌گیری پوشش‌های گنبدی با هندسه و نقوش زیبای گچ‌بری، کاشی‌کاری و آجرکاری شده است.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
