تاریخچه معماری مساجد قبل اسلام
مکانهای مذهبی قبل از اسلام معابد، کلیساها و آتشکدهها بودند که بعد اسلام به مسجد تبدیل شدند. قبل از اسلام هر دینی که میآمد مکان و کتاب خاص خود را داشت که بعد اسلام این مکانها را تغییر داده، طراحی آن را عوض کرده و آثار دین قبلی را از بین بردند و به مسجد تبدیل کردند. میتوان گفت طرح اولیه معماری مساجد الهام گرفته از مکانهای قبل از اسلام است.
بهطور مثال؛ معبد زیگورات چغازنبیل روی تپهای توی خوزستان بهصورت پلکانی ساختهشده که بزرگترین معبد در جهان است. یکی دیگر از معابد معروف در ایران معبد آناهیتا بوده که در کنگاور کرمانشاه است. در استان فارس نقش رستم به نام کعبه زرتشت داشتند که خدای زرتشت اهورامزدا بوده و به معنای آفتاب دانا است.
دو آتشکده مهم که تبدیل به مسجد شدند؟
ازآنجاییکه در ایران پیش از اسلام آیین مهرپرستی دین زرتشت رواج داشته بنابراین؛ بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند نظیر؛ مسجد یزد خواست که قبلاً برای پرستش خدای زرتشت بوده و امروزه تبدیل به مسجد شده است. همچنین مسجد جامع بروجرد هم قبل از اسلام آتشکده بوده که امروزه تبدیل به مسجد شده است.
نقش مسجد در دوره بعد اسلام چیست؟
اولین بناهایی که به حضور اسلام پذیرفته شدند مساجد بودند. مساجد را میتوان نمادی از وحدت مسلمانان و یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین عناصر در معماری ایرانی اسلامی دانست که از زمان شکلگیری تاکنون نقشی اساسی در زندگی بشر داشته است. معماری مساجد میتواند در ارتباط روح انسان با بالاترین مراتب وجودی دخیل باشد و هم ادراک معنوی و هم عرفانی را تسهیل کند. معماری هر ساختمان حول یک سیستم سلسله مراتبی کاربردی، مکانی، بصری و رسمی شکلگرفته است.
ازنظر تاریخی مساجد در مرکز آموزشوپرورش وزندگی فکری بودند. کتیبههای قرآن فضای داخلی و خارجی مساجد را زینت میدهند و پیوند محکمی بین کتاب مقدس و مکان نماز برقرار میکنند. تزئین مسجد تقریباً هرگز شامل؛ اشکال انسانی یا حیوانی نیست که بهطور بالقوه بتپرستان دیده میشود. در عوض، طرحهای هندسی، گل، گیاهان و خوشنویسی مساجد را زینت داده که بهطور نمادین وعده بهشت را یادآوری میکنند.
معماری مساجد در سراسر جهان
در ساخت مساجد سراسر جهان اسلام از مصالح ساختمانی متنوعی استفاده کرده که سنتها و سبکهای مختلف منطقهای را منعکس میکنند. باوجود تنوع در اندازه و طرح، جایگاه ویژهای که مساجد در جوامع مسلمان در اختیاردارند جهانی است.
ساخت اولین مسجد شبستان دار
اولین مسجد شبستان دار مسجد پیامبر در مدینه بود. این مسجد طرح مربع دارد و از مصالح خشت و سنگ لاشه ساختهشده است. این مسجد ابتدا به شکل سرپناهی با ستونهایی از درخت نخل و پوششی از نی بوریا بود. ارتفاع ستونها بهاندازه بلندترین مرد عرب به طوریکه دستهایش را بهسوی آسمان بلند کرده بود بعدها این سرپناه به شبستان ستوندار تبدیل شد.
اگر در عربستان در اوج گرما پایتان را روی سنگ بگذارید خنک است زیرا آنها برای جلوگیری از تابش نور و گرمای زیاد، زیر سنگها جیوه میریزند این کار سبب خنک شدن سنگ در اوج گرما میشود. بعد از وفات حضرت محمد (ص)، پیکر آن حضرت را دریکی از این اتاقها به خاک سپردند و یک آرامگاه و روی آنیک گنبد ساختند.
ویژگیهای مهم این مسجد
- سادگی
- پرهیز از بیهودگی و تجملات
- مردم واری
- بهرهگیری از مصالح بوم آورد
ویژگیهای اولین مسجد شبستان دار ایرانی
مساجد شبستانی اولین مساجدی هستند که توسط معماران ایرانی ساخته شدند. این مساجد ظاهر ساده و بیآلایش داشتند که شامل؛ فضای مسقف، وسیع با کانون منفرد یعنی دیوار قبله بوده و محراب بهصورت طاق نمایی در آنها قرار میگرفت. اولین مسجد شبستان دار، مسجد فهرج یزد بوده و دارای بخشهای سرپوشیده، قبله، حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن است.
مسجد فهرج یزد جزء اولین مساجد قرون اولیه هجری است. یکی از ویژگی جالب این مسجد نقش دربهای ساسانی بوده یعنی دربهایی که این مسجد دارد متعلق به دوره ساسانی است که با گچبری زیبا بر رو دیوار شرقی نقش بسته و احتمالاً معمار مسجد میخواسته یادگاری از دربهای زیبای کهن برای آیندگان بر جای بگذارد.
ابعاد بزرگ آجرهای خشتی در مسجد فهرج نشاندهنده تداوم آموزش معارف و تکنیکهای تزئین معماری ساسانی در اوایل قرون اسلامی بوده و استفاده از آجر خشت با ابعاد بزرگ در این مسجد امری عادی است. میتوان گفت شروع مسجد سازی از یزد صورت گرفت.
دومین مسجد شبستان دار در سمنان
دومین مسجد شبستانی، تاریخانه دامغان است. این مسجد قبلاً یک مکان علمی برای ایرانیان بود که اتفاقات و رویدادهای مهم را نوشته و داخل آن میگذاشتند که بعدها به مسجد تبدیل شد. این مکان به شکل مستطیل شکل بوده و دارای حیاط مرکزی است یعنی دورتادور این مستطیل مسجد بوده و حیاط مرکزی در وسط آن قرار دارد. بیشتر مساجد قدیم را حیاط مرکزی میساختند.
مسجد تاریخانه دامغان دارای چندین بخش است، مثلاً یک قسمت شبستان که در جهت قبله و رواق بود و قسمت دیگر را به کتابخانه اختصاص میدادند. یک بخش هم برای سرویسهای بهداشتی و دورتادور را رواقهای با طاقهایی به سبک رومی میساختند. طاقهای رومی حالت نیمدایره دارند. آجرکاری در ستونهای مسجد تاریخانه، بهصورت ردیفهای افقی و ردیفهای عمودی که مربوط به دوره اشکانی و ساسانی بوده، مشهود است. آجرهای استفادهشده در این مسجد به شکل مربع است.
این بنا متعلق به دوره بعد ساسانیان بوده که بعضیها معتقدند این مسجد روی بنای ساسانیان ساختهشده است. کنار تاریخانه دامغان یک مناره بزرگ ساختند که مربوط به دوره سلجوقی است. قبل از ساخت گلدستهها منارهها بودند که آنها را کنار جادهها و مسیرهای رفتوآمد میساختند که مشخص میکرد داریم به یک شهر نزدیک میشویم. پس منارهها نقش میل راهنما را داشتند.
سومین مسجد شبستانی در کهنترین شهر ایران
نائین یزد جزء کهنترین شهرهای ایران است. مسجد جامع نائین سومین مسجد شبستان دار در ایران بوده که مربوط به قرن چهارم هجری است. این مسجد حالات عمودی و رایج کهن ایران را به یاد میآورد و فراوانی گچبری در آن از ویژگیهای این مسجد در تداوم بناهای دورهی ساسانی است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان چهارمین مسجد شبستان دار چهار ایوان
ملک شاه اول (با حکمرانی ۱۰۷۲-۱۰۹۲) طرح چهار ایوانی را در مسجد جامع اصفهان ساخت. نظام الملک در سال ۱۰۸۶ گنبد را به بهرهبرداری رساند. نظام الملک و تاج الملک، دو فرمانروای اصفهان، با تلاش برای ایجاد بهترین گنبد بالاتر از ایوانها، برای میراث جنگیدند. گنبدهای آنها در مقابل یکدیگر قرار گرفت.
مسجد جامع اصفهان به این دلیل ساختهشده که بهدوراز اینکه یک بنای مقدس جزیره ای باشد، تحرک عمومی و فعالیت تجاری را تسهیل میکند، بنابراین عملکرد اصلی خود را بهعنوان یک مکان فقط برای نماز فراتر میبرد. بنای اصلی این مسجد در درجه اول از قرن یازدهم میلادی است که ترکان سلجوقی، اصفهان را بهعنوان پایتخت خود تأسیس کردند.
ریشههای این مسجد در قرن ۸ میلادی نهفته است، اما در قرن یازدهم در زمان سلطنت سلجوقی سوخته و دوباره ساخته شد و بارها موردبازسازی قرار گرفت. درنتیجه، این مسجد دارای اتاقهای ساختهشده در سبکهای مختلف معماری است، بنابراین اکنون این مسجد تاریخ فشرده معماری ایران را نشان میدهد.
چهارمین مسجد شبستان دار و یکی از نمونههای برجسته معماری جهان، مسجد جامع اصفهان بوده که مربوط به قرون اولیه است. نام های دیگر مسجد جامع اصفهان، مسجد عتیق و جمعه بوده که این مسجد ابتدا شبستان دار و سپس تبدیل به ایوان دار شد. ایوان شمالی آن صفه درویش، ایوان جنوبی صفه صاحب، ایوان شرقی صفه شاگرد و ایوان غربی به صفه استاد معروف است.
مهمترین و زیباترین تزئینات مسجد جامع اصفهان
یکی از مهمترین تزئینات دوران سلجوقیان آجرکاری است. آجرکاری، تهیه نقوش و طرحهای مختلف تزئینات دوره سلجوقی میتواند بهعنوان مهمترین ویژگیها و نمونههای معماری کشور در نظر گرفته شود. در طول این دوره، هنر آجرچینی تا سطح بالاتری پیشرفت کرد، بهطوریکه در قرنهای بعدی، فنون سنگتراشی از دوره سلجوقی تقلید شد. بدون شک، عظمت و شکوه آجرکاری دوران سلجوقیان دریکی از بزرگترین و زیباترین بنای جهان یعنی مسجد جامع اصفهان مشهود است.
قسمتهای مهم این مسجد شامل؛ تزئینات آجری زیبا و گنبد تاج الملک (گنبد خاکی) است. در این گنبد، تکنیکهای مختلف از آجرکاری مانند؛ ردیف، خوابیده، آجرهای جلو رانده، آجرکاری معرق روی کتیبهها و همچنین تزئینات گچ تزئینی دیده میشود. یکی دیگر از روشهای آجرکاری در این دوره فخر و مدین است. این روش شبکهای مشبک در ساختمانها سبب مجهز کردن آنها به نور طبیعی میشود. نمونههایی از فخر و مدین در مسجد جامع اصفهان نیز یکی دیگر از مفصل و آجرکاری است.
آشنایی با معماری مساجد چهارطاقی
قبل از اسلام بیشتر آتشکدهها و معابد بودند که بعدها تبدیل به مسجد شدند و بیشتر معابد و آتشکدهها را هم بهصورت چهارطاقی میساختند. چهارطاقیها همه طرح مربعی داشتند. چهارستون با قطر بزرگ در چهار طرف قرار داشته که هر چهار طرف باز بود. بعد آمدند درگاه سمت قبله را با یک دیوار بستند اما سه طرف را باز بود و شبستانی برای برگزار کردن نماز به وجود آوردند.
بعدها درگاههای شرقی و غربی را پوشاندند و ورود و خروج از درگاه شمالی انجام میشد، سپس با مرور زمان و الهام گرفتن از معماری قبل از اسلام ایوانی سرپوشیده در جلوی درگاه شمالی بنا کردند، بهاینترتیب یک طرح چهارطاقی و یک ایوانی شکل گرفت. نمونه این ساختمان، مسجد خواست یزد است.
انواع مساجد ایوان دار در ایران
ساخت ایوان از دورهی قبل از اسلام در بناها مرسوم بوده است که اولین نمونه آن در کاخ آشور دیده میشود. در بعد از اسلام این الگوی ایرانی در ساختمانسازی تداوم پیدا کرد و مورداستفاده ایرانیان قرار گرفت. یکی از اولین نمونههای مساجد ایوان دار، مسجد جامع تبریز بوده که تک ایوانی است. مساجد ما به چند دسته تک ایوانی، دو ایوانی و چهار ایوانی تقسیم میشوند. مسجد زوزن در فریومد (استان خراسان) از نمونه مساجد دو ایوانی است.
بسیاری از مساجد چهار ایوانی هستند که نمونهی شاخص آن مسجد جامع اصفهان بوده که شامل؛
- صفه صائب در جنوب
- صفه استاد در مغرب
- صفه درویش در شمال
- صفه شاگرد در شرق
دومین مسجد چهار ایوانی، مسجد جامع اردستان است. این مسجد ابتدا بهصورت شبستانی ساخته شد. در دوره سلجوقی تحولاتی در آن صورت گرفت و به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد، سپس آمدند روی ایوانها گنبد ساختند.
عناصر اساسی معماری مساجد
۱. معماری زیبای ورودی مسجد
فضای ورودی مسجد با داشتن سردری بلند حالت دعوتکنندگی به محیط میدهد که با داشتن تزیینات فوقالعاده و کاشیکاری بینظیر زیبایی آن را دوچندان میکند. از ویژگی مهم این فضا چگونگی اتصال آن با عرصهی شهری است.
۲. منظور از درایگاه در مسجد چیست؟
در جلوی ورودی مسجد، درایگاه قرار دارد که به معنی درگاه ورودی و خروجی مسجد که شبیه ایوان اطلاق میشود. مسجد جامع اصفهان در اصل درایگاه بوده که به ایوان تبدیلشده است. این قسمت دارای سقف گنبدی و نیم گنبدی شکل بوده و از ایوان کوچکتر است.
۳. صحن نماد درونگرایی معماری
یکی از مهمترین قسمتهای مسجد که نماد درونگرایی معماری ایرانی به شمار میرود. حیاط مساجد مانند سایر کاربردها نمادی از درونگرایی معماری ایرانی است. صحن با پیروی از الگوهای قبل از اسلام مانند مسجدالنبی و کاخ آشور چهارگوش ساخته میشدند. تمامی حیاطها به شکل مربع، مربعمستطیل در نظر گرفته میشد؛ که از آن برای نماز جمعه نیز استفاده میکردند. صحن بیشترین تزیینات مسجد را به نمایش میگذارد.
۴. حوض آب مظهر پاکی و نماد مسلمانان
بیشتر صحنهای مسجد (صحن) دارای یک چشمه عمومی هستند، جایی که مؤمنان میتوانند وضو بگیرند و شستشوی آیینی دستها، پاها و صورت موردنیاز قبل از نماز را انجام دهند. در سرزمینهای خشک عربستان، آب بهعنوان هدیه خداوند احترام گذاشتهشده و چشمهها نیز دارای معنای نمادین و اشاره به چهار رودخانه بهشت ذکرشده در قرآن است.
استفاده از آب در مساجد محضر پاکی و نماد مسلمانان بوده به همین دلیل در صحن مساجد حوضی با کاشیکاری آبی یا سبز دیده میسازند که نمونه بارز آن درصحنهای حرم امام رضا (ع) در مشهد است؛ همچنین، به دلیل انعکاس ساختمان در آب فضای زیبایی را به وجود میآورد؛ مانند مسجد شیخ در ابوظبی.
۵. معماری و طراحی ایوان مساجد
ایوان بهعنوان مهمترین قسمت یک مسجد شناخته میشود؛ که آن را در مساجد اکثراً بلند میساختند و در اطراف آن طاقنما و رواق نیز طراحی میکردند همچنین باید آن را متناسب با فضا در نظر میگرفتند. سقف ایوانها ازلحاظ شکل نیمکره یا گنبدی ساخته میشده و آن را با انواع آجرکاری، مقرنسها و گچبریها زینت میدادند.
۶. مناره نماد ایمان و قدرت
از برجستهترین دیدنیهای هر شهر اسلامی میتوان به منارهها، برجهای بلند و باریک متصل به مساجد شهر اشاره کرد که مؤذنها پنج بار در روز مؤمنین را به نماز میخوانند. در حقیقت، مناره همراه با گنبد یکی از مشخصترین اشکال معماری اسلامی است. مناره همچنین نمادی بصری از حضور اسلام است.
۷. محراب برجستهترین نشانه معماری
محراب برجستهترین نشانه معماری است که قبله را نشان میدهد. محراب مساجد دارای اهمیت نمادین و فیزیکی در معماری اسلامی است. در طول قرنها، محرابها بهسختی دستخوش تغییراتی شدهاند. محرابهای قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری که مصادف با دوره ایلخانان بود، از اعتبار خاصی برخوردار بود و حاوی زیباترین و نفیسترین لوحها و کتیبهها بود.
محراب در مسجد برای نشان دادن جهت قبله مورداستفاده قرار میگرفته است. برای مشخص کردن جهت قبله در بیرون از مسجد رواقهای آن را عریضتر در نظر میگرفتند بهطور مثال اگر عرض رواق یک متر بود برای نشان دادن جهت قبله عرض آن را ۳-۴ متر در نظر میگرفتند؛ و رواقها را به شبستان متصل میکردند.
در مساجد ایلخانان، محراب مهمترین بخش از فضا محسوب میشود و بستر اصلی برای به نمایش گذاشتن نبوغ هنرمندان بوده است. محرابهای گچبری دوره ایلخانی، هم ازنظر فراوانی الگوها و هم ازنظر شکل و آرایههای ظریف جزو نفیسترینها محسوب میشوند و جلوههای بصری بینظیری را ایجاد کردهاند که ارزش و اهمیت آنها به دلیل کتیبههای آنها، بیشتر مشخص میشود.
۸. شبستان فضای اصلی مساجد
شبستان که از آن بهعنوان فضای اصلی مسجد یاد میکنند به یک بخش سرپوشیده اطلاق میشود که در آن نماز گذاشته میشد و به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم میکردند. در این قسمت از مسجد محراب قرار داشت. در بعضی از مساجد شبستان بهصورت ستوندار یا بی ستون ساخته میشد؛ و شبستان بی ستون یکی از ویژگیهای مساجد عثمانی است.
۹. قبله نماد توحید و نشانه اسلام
مسیری است که مسلمانان هنگام نماز بهسوی کعبه در مکه با آن روبرو میشوند. دیوار قبله، در مسجد رو به مکه است.
۱۰. طراحی و تزئینات منبر در مساجد
منبر، در اسلام جایی است که خطبه از آن ایراد میشود. در سادهترین شکل منبر یک سکو با سه پله است. غالباً بهعنوان یک جعبه گنبدی شکل در بالای پله ساخته میشود و از دریچهای که میتواند بسته شود به آن میرسد. منبر معمولاً در سمت راست محراب واقعشده و بیشتر از چوب یا سنگتراش خورده ساختهشده است.
۱۱. معماری جذاب و مفهومی گنبد
گنبد با تقسیم منظم که پایه آنیک دایره بوده و تصویری از یک کل بینهایت است. مفهوم تقسیم دایره به کمانهای مساوی نمادی از وحدت و کثرت برای رسیدن به وحدت بوده، یعنی همه آفریدههای جهان با کثرت همزمان نشانهای از حقتعالی است. ازآنجاکه گنبد مشرفبه آسمان بوده، درخت بهشت (طوبا) بهترین گزینه برای تزئین سطح داخلی است. استفاده از درخت وارونه نشانگر تصویر جهان در آینه و نمادی از بهشت است.
گنبد معمولاً بر روی یک مربع یا چندضلعی ساخته میشود. گنبدهای ایرانی مخروطی، متصل و گسسته هستند. مسجد امام اصفهان و جامع اردستان دارای گنبد خانه هستند یک از مصالح خیلی مهم بوده که در مساجد به کار گرفتهشده است.
مصالح به کار رفته در گنبد سازی
آجر یکی از مصالح اصلی برای ساخت گنبد در صدر اسلام بود. به دلیل اینکه قوس و گنبد، بار خود را بهصورت فشاری به پایهها منتقل میکنند از آجر به علت تحمل نیروی فشاری زیاد استفاده کرده که یکی از دسترس ترین مصالح در آن زمان بوده است. همچنین تمامی قوسها، رواقها و ایوانها با آجر ساخته میشدند.
در معماری پیش از اسلام برای تبدیل پایه چهارگوش دیوارها به گرد برای بنا کردن طاق یا گنبد بر روی دیوار از روش سهکنج یا فیلگوش استفاده میکنند. این روش همانند شیوه دمغازه ای و کاربندی یکی از قدیمیترین و درعینحال سادهترین روش گوشه سازی بوده است.
۳ نوع گنبدهای مساجد ایرانی
- گنبدهای هرمی شکل مانند، حاج عبدالصمد در نطنز
- گنبدهای مخروطی همانند، گنبد قابوس در گرگان
- گنبدهای پلهپله ای مانند، گنبد مقبره دانیال نبی درشوش
اولین گنبد برجایمانده پس از اسلام
اولین گنبد برجایمانده پس از اسلام، آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا است. این بنا مربوط به دورهی خراسانی بوده و در شهر بخارا ساختهشده و مربوط به قرن ۲۹۵ هجری است؛ اما خصوصیات سبک رازی را دارا میباشد. گنبد این بنا یادآور روش گنبدسازی در دوران ساسانی و پارتی بوده که نوع آنیک پوسته ناری شکل است. تزییناتی که در این بنا بهکاررفته، آجرکاری حصیری در نمای بیرونی آن است.
درروش بنا کردن گنبد در این آرامگاه از روشهای ساسانی و اشکانی جلوتر رفته، بدینصورت که دارای سه قوس تقویتکننده است که فشار واردشده از گنبد را به دیوارهای اتاق چهارگوش منتقل میکند. در ابتدا پلان مربع به هشتضلعی و سپس به دایره زیر گنبد تبدیلشده است. این بنا به شکل مربع بوده و اندازه هر ضلع آن ده متر است.
گنبد آن به شکل نیمکرهای بوده که چهارگوشه آن چهار گنبد کوچک ساختهشده است. مقبره اسماعیل سامانی گرچه بنای بسیار کوچکی بوده؛ ولی سادگی و موزون بودن اجزای آن و بالاخره تزیین فوقالعاده در سطوح داخلی و خارجی این بنا، آن را در زمره شاهکارهای معماری صدر اسلام قرار داده است.
منظور از فیل پوش در معماری مساجد چیست؟
روش اجرای فیل پوش به این صورت است که همانند صدف حلزون از نقطه صفر شروع و لایههای طاقی را روی همدیگر میپوشانند و قرار میدهند تا به حد مطلوب برسند. درصورتیکه پوشش گوشهی دیوار از کنج شروع و بین دو دیوار متقاطع قرار بگیرد فیل پوش گفته میشود. ولی پایه اصلی گنبد از طرح مربع برگرفته است.
نمونه بارز آن در قلعه دختر فارس، گنبد کوچک بیبی شهربانو نزدیک ری که این بنا متعلق به دوران آلبویه است، وجود دارد. همچنین در قسمت روبه روی شبستان مسجد جامع فهرج که بهصورت چهارتا چفتِ قرار دارد، از نمونه اجراهای فیل پوش است. در تمامی بناهای قرن پنجم و ششم این گوشه سازی رواج داشت.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!