آشنایی با عناصر کلیدی در سبک بیزانس
ظهور و گسترش مسیحیت باعث شد در سال ۳۹۵ میلادی امپراطوری روم به دو قسمت روم شرقی (بیزانس) و روم غربی تجزیه شود. در امپراطوری روم شرقی (بیزانس) کنستانتینوپل به‌عنوان مرکز حکومت و انتخاب مسیحیت به‌عنوان دین حاکم بر مملکت خود موجب پرورش مسیحیت و ظهور کلیسا، متأثر از هنر و معماری دنیای شرق (معماری ساسانی) یا هلنی یونانی، گردید.
در سال ۴۷۶ میلادی که امپراطوری روم شرقی تمام ممالک روم را در اختیار گرفت، معماری بیزانس به دنیای غرب نیز گسترش یافت (روم غربی شامل ایتالیا، انگلستان، فرانسه و اسپانیا و شمال آفریقا و سرزمین‌های مشرق دریای مدیترانه است). مسئله گردش حکومت بیزانس از شرق به غرب از نمونه‌های بارز انتقال هنر شرق به دنیای غرب می‌باشد. امپراطوری بزرگ بیزانس در سال ۱۲۰۴ میلادی به جنگ‌های صلیبی تضعیف و در سال ۱۴۵۳ میلادی با تسلط عثمانیان به‌طورکلی از بین رفت.
نکته: الف) بیزانس نام شهری بود که یونانیان در قرن هفتم (ق – م) برپا کردند. در ۱۹۶ بعد از میلاد رومیان آن را تصرف کردند و در سال ۳۲۰ میلادی به امر امپراطور قسطنطن اول، شهر جدید بزرگ‌تری در آن مکان به وجود آمد که قسطنطنیه نام گرفت.
ب) قسطنطنیه همان شهر استانبول امروزی است؛ استانبول از این زمان تا پایان حکومت عثمانیان یعنی بیش از ۱۴ قرن به طور پیوسته یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین پایتخت‌های جهان محسوب می‌شود.
تقسیم‌بندی هنر و معماری بیزانس
هنر و معماری بیزانس به دو دوره تقسیم می‌شود:
۱. عصر طلایی نخستین (بیزانس پیشین): معماری این دوره تحت‌تأثیر مسیحیت آغازین و با آغاز امپراطوری ژوستینین شکل می‌گیرد.
۲. عصر طلایی دوم (بیزانس پسین): در قرن نهم تا دوازدهم و با رواج بیزانس به همراه مذهب ارتدکس در روسیه شکل گرفت که به هنر «بیزانس پسین» شهرت دارد.
تقسیم‌بندی کلیساهای دوره بیزانس از نظر بیزانس
در معماری بیزانس کلیساها بر اساس سه نقشه احداث می‌شدند که عبارت‌اند:
الف) کلیساها با پلان باسیلیکایی (پلان محوری)
ب) کلیساهایی با پلان مرکزی
ج) کلیساهایی با پلان ترکیبی (محوری و مرکزی)
۱. کلیساهایی با پلان محوری (پلان باسیلیکایی)
این نوع پلان کلیسا شباهت آشکاری با پلان باسیلیکایی رومی دارد، اما تفاوت اصلی آن وجود محور عرضی ثانوی است که عمود بر محور طولی می‌باشد و در نقطه ورودی اصلی قرار دارد. در این نوع کلیساها محور طولی تعیین‌کننده شالوده فضایی کلیسا محسوب می‌شود نه تقاطع آن با محور عرضی.
محور طولی در کلیساهای باسیلیکایی که مدخل ورودی را به محراب متصل می‌کند در هر سمت خود با یک یا دو ردیف دالان سرپوشیده فرعی احاطه شده است. از نمونه‌های کلیسا با پلان باسیلیکایی می‌توان از کلیسای سان آپولیناره در راونا نام برد.
۲. کلیساهای با پلان مرکزی بر چه چیز تأکید دارد؟
پلان مرکزی الگوی بارز و مشخص کلیساهای دوره بیزانس است. در این نوع پلان‌ها برخلاف پلان‌های باسیلیکایی، به‌جای توجه به توجه به محور طولی، توجه و تأکید بر نقطه مرکزی می‌باشد که منشأ آن‌ها به ساختمان‌های قدیمی رومی و صدر مسیحیت باز می‌گردد که در این دوره تکمیل شده است.
از نمونه‌های بارز این نوع کلیساها می‌توان به کلیساهای سان ویتاله در راونا، سن گریگوری در زوارتنتس، سانتا سرجیوس و باکوس در استانبول اشاره کرد.
۳. کلیساهای با پلان ترکیبی (محوری مرکزی)
این نوع پلان نشان از وجود کارایی دو محور اصلی عمود بر یکدیگر (یکی طولی و تعیین‌کننده و دیگری عرضی و فرعی) نیست؛ بلکه ترکیبی از دو نقشه محوری و مرکزی است. از نمونه‌های بارز این نوع پلان ترکیبی، کلیسای ایاصوفیه در استانبول می‌باشد.
مهم‌ترین آثار عصر نخست (بیزانس پیشین)
کلیسای سن ویتاله در شهر راونای ایتالیا: یکی از مهم ترنی کلیساها و معرف معماری بیزانس است که باتکیه‌بر بناهای مدور رومی ساخته شده است. معماری این کلیسا با عناصری همچون پلان هشت ضلعی و گنبدی استوار بر هسته مرکزی، متأثر از پلان آرامگاه یا کلیسای سانتاکونستانتا در روم می‌باشد؛ اما در مقایسه با آن دارای مقیاسی بزرگ‌تر و همچنین تقسیمات فضایی بیشتر با تزئیناتی غنی است.
این کلیسا دارای نقشه مرکزی متشکل از دو هشت ضلعی متحدالمرکز است که به علت بلندتر ساخته‌شدن هشت ضلعی مرکزی امکان ایجاد یک ردیف پنجره در زیر گنبد، به‌منظور تأمین روشنایی فضای داخلی، فراهم آمد.
نکته: در این بنا به دلیل اصول ساختمانی تازه‌ای که در تاق بندی به‌کاررفته، امکان آن به وجود آمده است که در هر طبقه پنجره‌هایی وسیع کار گذاشته شود؛ تا داخل ساختمان را غرق در نور کند. در این جا تنها ساده‌ترین عناصر محور طولی کلیساهای باسیلیکایی به چشم می‌خورد؛ یعنی محوطه‌ای با سقف قوسی چهار بخش برای شاه‌نشین و دهلیزی در جهت مقابل آن.
کلیسای سان آپولیناره کلاسه در شهر راونای ایتالیا: پلان این کلیسا بر خلاف پلان‌های مرکز گرای شهر راونا به‌صورت باسیلیکایی (مستطیلی و محوری) طراحی و همچنین این بنا با الگوبرداری از معماری مسیحیت آغازین به‌صورت سه راهرویی ساخته شده است.
سایر آثار مهم دوره بیزانس پیشین
الف) کلیسای سن سرجیوس (سن سرژیوس) در استانبول: دارای پلانی هشت ضلعی و پوشیده شده با گنبد می‌باشد.
ب) کلیسای سن گریگوری در زوارتنتس: دارای پلانی مرکزگراست.
ج) کلیسای ایا صوفیه (هاگیاصوفیا یا نمازخانه خِرد مقدس): این بنا در سال‌های ۵۳۲ تا ۵۳۷ میلادی ساخته شده و مهم‌ترین بنای باقی‌مانده از دوران فرمانروایی ژوستینین در قسطنطنیه می‌باشد.
عصر طلایی دوم بیزانس (بیزانس پسین)
ویژگی‌های معماری بیزانس دوم عبارت‌اند از:
در این دوره تنوعاتی در صحن گنبد دار مرکزی ایجاد شد و کلیساها به شکل مکعب گنبد دار درآمدند؛ به‌گونه‌ای که مکعب بر روی نوعی استوانه یا بدنه مدور نهاده شده و بالا رفته است.
کلیساهای این دوره از نظر حجم، کوچک، عمودی و چهار دهانه‌اند و بر خلاف بیزانس پیشین، سطوح دیوارهای بیرونی‌شان با نقوش برجسته تزیین گردیده است.
در دوران بیزانس پسین دو نوع نقشه برای کلیساها طرح شد: ۱. نقشه صلیب باز؛ ۲. نقشه صلیب بسته.
معماران بیزانس پسین در صدد پدیدآوردن فضاهای داخلی پیچیده‌ای بودند که در سطح بالاتر به گنبدهای چندگانه منتهی می‌شدند و در نمای بیرونی‌شان نیز ترکیب‌هایی تماشایی با شکل‌های مدور پدید می‌آوردند که پرسپکتیوهای متحرکی را در نظر بیننده به وجود می‌آورد.
آثار مهم بیزانس پسین
۱. کلیسای سن مارکو در ونیز ایتالیا: بنای اصلی این کلیسا متعلق به سده یازدهم بوده که سطوح پایینی آن در دوره‌های بعد با افزوده‌های گوتیک و رومانسک تغییر شکل یافت. این بنا دارای طرح صلیب یونانی (صلیب یونانی بازوهایی برابر هم دارد؛ ولی صلیب رومی یک بازو بلندتر از دیگری است) با چهار بازوی برابر، پلان مربع و پنج گنبد می‌باشد. فضای داخلی این کلیسا و روش تأمین روشنایی و سلسله موزاییک‌های روایتی آن همانند نقشه‌اش تماماً بیزانسی است.
۲. کلیساهای دیر هوسیوس لوکاس: شامل کلیسای کاتولیکون و کلیسای تئوتوکوس می‌باشد.
کلیسای تئوتوکوس: دارای پلانی به شکل صلیب گنبد دار با چهار بازوی هم اندازه تاق دار یونانی است.
کلیسای کاتولیکون: دارای سقفی گنبدی بر پلانی هشت ضلعی بوده که در مربعی احاطه شده و گوشه‌های پلان توسط عنصری به نام سه کنج جمع شده است. ارتفاع داخلی این بنا بازتابی از نقشه پیچیده آن بوده و همانند ساختمان‌های پیشین بیزانس سطح نور و تاریکی را به یک راز تبدیل می‌نماید.
۳. کلیسای سن بازیل در کنار کاخ کرملین مسکو: گنبدها در این بنا بسیار متعدد شده است و کلاهک پرنقش‌ونگار پیازی شکل آن، گیرایی و شگفتی خاصی دارد.
۴. کلیسای رسولان مقدس در شهر استانبول ترکیه: این کلیسا دارای پلانی با طرح صلیب یونانی و پنج گنبد به‌صورت متقاطع و یک گنبد در بازوی غربی است.
نکاتی در خصوص هنر و معماری بیزانس
الف) در پدیدآمدن هنر بیزانس و شکل‌گیری آن سه عنصر عمده نقش داشته‌اند: ضرورت اداری، تأثیرات هلنیستی و فرایند تأثیرگذاری معاصر از پادشاهی ساسانی در ایران.
ب) در هنر بیزانس اوج هنر موزاییک‌کاری به‌صورت دیوارنگاره را می‌توان یافت. منظور از موزاییک‌کاری؛ چندین سنگ رنگی در کنار هم و ایجاد یک نقش رنگی خاص بود. این هنر سابقه طولانی در سرزمین‌های شرقی به‌خصوص در تمدن سومر داشته است. بهترین نمونه موزاییک‌کاری در دوره بیزانس بر سطوح دیواره داخلی کلیساها کار شده است.
پ) هم‌زمان با دوره بیزانس و در عصر ساسانی ایران هم موزاییک‌های جالبی در شهر بیشاپور فارس یافت گردیده است.
نکته: شمایل‌شکنان به رهبری شخص امپراطور خواستار اجرای دستور کتاب مقدس بودند و شمایل پرستان به رهبری «رهبانان» در ایالات غربی جمع شده بودند که مبارزه بین آن‌ها (دولت و کلیسا) موجب جدایی دو فرقه کاتولیک و ارتدکس شد، اما شمایل پرستان در سال ۸۴۳ میلادی بر شمایل‌شکنان پیروز شدند و هنر نقاشی و پیکره‌سازی دوباره احیا گردید.
ت) هنر دیگر دوره بیزانس، نقاشی است؛ اما بر اساس عقاید مذهبی و کتاب مقدس، نقاشی و ساختن تندیس در خانه خدا مغایر با آیین مسیحیت بود؛ لذا هنر نقاشی تنها در زمینه مذهبی و در کلیساها رواج یافت. نخستین آثار نقاشی بیزانسی در کلیسای «دافنی» یونان دیده شده که نشانگر سادگی، افتخار و شکوه کلاسیک است.
ث) سیر تکاملی هنر بیزانس
سیر تکاملی هنر بیزانس در زمینه نقاشی و پیکره‌سازی پس از عصر ژوستینین و با ظهور نهضت شمایل شکنی رو به افول گذاشت و دچار وقفه شد.
ج) نفوذ هنر و معماری بیزانس در روسیه نیز به ساخت کلیسای جامع سن بازیل (عید بشارت) در میدان سرخ مسکو انجامید که گنبدهای آن پیازی شکل و رنگارنگ‌اند.
چ) قلعه‌ای با برج‌های دیده‌بانی سنگی به نام «قلعه دختر» در قلمرو امپراطوری بیزانس وجود دارد نام آن قلعه دختر فیروزآباد فارس دوره ساسانی ایران الهام گرفته شده است و نشان از این دارد که معماری بیزانس ریشه در شرق دارد.
ح) معماری دوره بیزانس متنوع و در آثار، فراوان بود. علت این موضوع را می‌توان دو مسئله دانست: نخست وجود ملت‌های گوناگون که تابع امپراطوری بودند و دوم طولانی بودن دوران حاکمیت بیزانس.
خ) در معماری دوره بیزانس، بیشتر توجهات معطوف به بناهای مذهبی بوده و کاخ‌های شاهی چندان موردتوجه نبوده‌اند.
د) رواج و گسترش ساختمان‌های گنبد دار با نقشه متمرکز اساس معماری بیزانسی می‌باشد.
ذ) استقرار گنبد قاعده‌ای بر مستطیل شکل و انتقال بار از ساقه گنبد بر قاعده چهارگوش به‌وسیله نظام لچکی از ابتکارات معماری بیزانسی است.
نکته: هم‌زمان با تحولات بیزانس در شرق جهان مسیحیت، به جز معماری رومانسک، تحولاتی در ساخت کلیساها در جهان غرب پدیدار گردید که مهم‌ترین آن‌ها آثار کارولنژیان و اتونی‌ها بودند که پیش‌زمینه رومانسک‌ها را ایجاد کردند.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
