شناخت عناصر تزئینی بنا (پوشش‌های کاذب داخلی)
بی‌تردید هرگز نمی‌توان معماری اسلامی ایرانی را جدا از کاربرد عناصر تزئینی بنا، مورد بررسی قرارداد، چرا که با سهمی آن‌چنان بالا روبه‌روییم که گویی اگر روزی نقوش هنرهای تزئینی بنا را از تن بنا برکنیم. چه‌بسا که این معماری با همه شکوه، صلابت و استواری‌اش رنگ ببازد. این هنر علاوه بر نقش تزئینی خود، در مواردی جنبه کارکردی نیزدارد. از جمله این هنرها می‌توان به هنر خطاطی، کاشی‌کاری، گچ‌کاری و غیره اشاره‌نمود.
تقسیم‌بندی نقوش تزئینی بنا
۱. هندسی (گره)
۲. غیرهندسی (اسلیمی)
۳. خط
الف) هندسی یا گره: نقش هندسی که اهل‌فن آن را گره می‌نامند، بافت‌هایی گوناگون از شکل‌های منظم هندسی است. بافت‌های پیچیده‌ای که همگی ترکیبی منظم و همگن دارند و می‌توانند از همه سو گسترش یابند، بی آن که ترکیب منظم و هماهنگشان دست خوش تغییر شود. گره‌ها در قاب‌های گوناگون با اندازه‌ها و تناسب شکل‌های مختلف مشاهده می‌شود. گره در گچ‌کاری، کاشی‌کاری، چوب و غیره مورداستفاده قرارمی‌گیرد.
ب) غیر هندسی یا اسلیمی: اسلیمی نوعی روش تزئینی بنا سطح یا زمینه در هنرهای کاربردی، هنرهای دستی و نقاشی می‌باشد که در آن از شکل به‌هم‌بافتهٔ غنچه، گل و شاخ‌وبرگ گیاهانی که در کتب اسلامی از آن‌ها نام‌برده‌شده و به نام گیاهان بهشتی استفاده می‌گردد. انواع اسلیمی‌ها عبارت‌اند از: ۱. مکرر ۲. آینه‌ای یا معکوس ۳. یک‌درمیان ۴. تقارن شعاعی ۵. تقارن مرکزی.
پ) خط: هنر خط به‌خاطر انعطاف‌پذیری شکل، لطافت روح و غنای معنایی، جایگاه خاصی در تزئینات بناهای اسلامی خواهدداشت. خط انواع گوناگونی از جمله: کوفی ساده، کوفی گوشه‌دار، کوفی برگ‌دار، کوفی گل و برگ‌دار، کوفی گره‌دار و کوفی پیچیده‌دارد.
هنر کاشی‌کاری در عناصر تزئینی بنا
در میان هنرهای معماری اسلامی، هنر کهن و پرسابقه کاشی‌کاری، بیشترین و عمده‌ترین سهم را دارا می‌باشد. اولین نمونه‌های کاشی ایران را می‌توان در شوش و تخت‌جمشید یافت. انواع کاشی را در تاریخ سنتی ایران به ۵ دسته تقسیم‌می‌شود.
۱. ساده یا تک‌رنگ: این کاشی‌ها بدون نقش و تنها با استفاده از یک‌رنگ و شکل خاص به کارمی‌روند.
۲. شکل دار: شکل خشت این کاشی‌ها تابعی است از یک طرح کلی که برای هردو هر مورد، به طور خاص طراحی‌می‌گردد.
۳. نره یا معقلی: کاشی‌های نره معمولاً به روش تخمیر باهم ترکیب‌بندی می‌شوند و شیوهٔ معقلی یا خطوط بنایی را به‌وجودمی‌آورند.
۴. معرق: در کار معرق هررنگ یک نقش یا کتیبه، یک قطعه مستقل است. قطعات مختلف کاشی که گاه به‌اندازه یک تخمه هندوانه بوده توسط هنرمندان تیشه‌دار، بریده‌می‌شوند و پس از سوهان زدن درکنارهم به‌صورت تخمیر، ترکیب می‌گردند.
۵. هفت‌رنگ: در این شیوه خطوط و نقوش مختلف با رنگ‌های الوان بر روی کاشی‌های خشت نیمه‌پخته، نقاشی می‌شوند. خشت‌ها را پس از نقاشی، به کوره می‌برند و لعاب می‌دهد و نقوش و خطوط را پایدارمی‌سازند.
استفاده از آجر در عناصر تزئینی بنا
شیوه‌های گوناگون معماری ایران بر مبنای رفتار مکانیکی مصالح و نقش معمارانه آن در برپایی بنا، شکل‌گرفته‌اند. استمرار بکار گیری آجر در معماری دوران اسلامی موجب شد تا پیمون معماری ایران چه از نظر تناسب و زیبایی چه از نظر جنبه‌های ایستایی متحول شود و این فرصت را فراهم سازد تا خلق زیبایی در بناهای کم‌حجم متوسط میسرگردد.
استفاده آجر در معماری سنتی ایران
۱. به‌عنوان عنصری تزئینی ۲. به‌عنوان عنصری سازه‌ای
۱. آجر به‌عنوان عنصری تزئینی: آجر به‌عنوان یک عنصر تزئینی، کارایی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل‌دهنده یک معماری بیامیزد. گونه‌های مختلف آجر تزئینی عبارت‌اند از:
الف) واکوب و آبمال: در این شیوه روی خشت را پس از بیرون آوردن از قالب و با دست آغشته به آب صاف می‌نمودند و سپس به کوره‌آجرپزی می‌برند.
ب) پیش بر: از این آجرها در اشکال مختلف به چهارگوش و مستطیل در بدنه‌سازی نماها استفاده‌می‌شده‌است.
پ) مهری: آجرهای مهری با نقش‌برجسته و مشبک با نقش‌های هندسی نیز شناخته گردیده‌اند. تنوع این آجرها به صورت‌های لوزی، بادامی، ستاره‌ای و غیره ساخته‌می‌شوند.
ت) تراش: در معماری ایران، قطعه‌های گوناگون پاره‌آجر از کوچک‌ترین اندازه تا بزرگ‌ترین اندازه که نزدیک به یک اجر کامل است، کاربرد فراوان داشته‌ودارد.
ث) تزئینی قالبی و تراش: این آجرها در اندازه و شکل‌های مختلف غیر هندسی به‌کاررفته‌اند. این آجرها، هم به‌صورت نقش‌دار و هم به‌صورت بدون نقش تهیه شده‌اند.
ج) آبساب: آجری است که پس از تراش آن را در آب می‌خیسانند و زنجاب می‌کنند و کناره آن را به‌وسیله ماسه‌بادی یا گرد آجر و گاه رس با ابزار می‌سایند.
انواع مختلف رگ‌چین در معماری
۱. راسته: آجری که از پهلو و دراز در نماکار شده‌باشد.
۲. کله: آجری که از سر یا عرض به‌صورت افقی یا عمودی به کار گرفته‌می‌شود.
۳. خواب‌نما: آجری که به‌صورت افقی در کف کارشده‌است.
۴. لاریز: زمانی که یک رج آجرها حالت پله‌پله را نشان دهد، نمای لاریز هم به‌صورت مرتب و هم نامرتب اجرا می‌شود.
۵. نیمانیم: نحوه‌ای از آجرچینی راسته که در آن، بندکشی‌های عمودی رگ بالا، درست در وسط آجرهای رگ پایین قراربگیرند.
۶. سه با یک: نوعی نماسازی با آجر راسته است که بیشتر در گوشه‌های پخ ۴۵ درجه به کارمی‌رود.
هنر گچ‌بری در عناصر تزئینی بنا
گچ یکی از مصالح اصلی معماری ایرانی به شمار می‌آید که به‌واسطه قابلیت‌های ویژه آن همواره موردتوجه هنرمندان و معماران واقع شده‌است. به‌طوری‌که علاوه بر ملات بودن، به‌عنوان یکی از عناصر تزئینی بنا نیز موردتوجه قرارگرفته‌است. به‌طورکلی می‌توان این‌گونه عناصر را به سه دسته مشخص تقسیم‌بندی نمود:
الف) هندسی (گره): این نقوش معمولاً از خطوط مستقیم و شکسته تشکیل‌شده‌اند که در حالت‌های مختلف در گچ‌بری‌ها به‌چشم‌می‌آیند.
ب) گیاهی، حیوانی و انسانی: گراز، اسب، عقاب، گل، برخی پرندگان کوچک و غیره که در فضاهای خالی طرح به کارمی‌روند.
پ) خطی در کتیبه‌ها: عبارات قرانی یا اشعار، گچ‌بری می‌شود.
نکات مهم در امر گچ‌بری
از دیگر نکات مهم در گچ‌بری استفاده از رنگ می‌باشد. رنگ در طی قرن‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در تزئینات گچ‌بری ایفا می‌کند. از قرن ۵ و ۶ به بعد نقوش یا کتیبه‌ها را معمولاً رنگ‌آمیزی می‌کردند که این رنگ‌ها عموماً لاجوردی و فیروزه‌ای بوده‌اند. گچ‌بری‌های به‌کاررفته در معماری ایران را از نظر شکل می‌توان چنین دسته‌بندی نمود:
۱. شیر و شکری: از گچ‌بری‌های اصیل و قدیمی دوران اسلامی می‌باشد که فرورفتگی و برجستگی آن بسیارکم‌است.
۲. برجسته: نقوش گل‌وبوته برای گچ‌بری برجسته مناسب‌تر است برجستگی‌های این گچ‌بری از شیر و شکری بیشتر می‌باشد.
۳. زبره: زبره از گچ‌بری برجسته است و بدون ساییدن و پرداختن، در این گچ‌بری گوشه‌ها ۹۰ درجه هستند.
۴. برهشته: این گچ‌بری بسیار برجسته‌تر می‌باشد. به‌طوری‌که قسمت‌های گچ‌بری شده بسیار برآمده و بیرون‌زده و بیشتر در شیوه خراسانی، رازی و آذری کاربرد داشته‌است.
۵. الوان: در این فرم در محل موردنظر چند قشر گچ که هر یک به رنگی هستند روی‌هم‌دیگر به دیوار مالیده و با قلم‌هایی آن‌ها‌رامی‌تراشیدند.
۶. معرق گچی (گچ تراش): این نوع گچ پیش‌ساخته، حاصل ترکیب گچ و رنگ‌های مختلف و روش کار با آن مانند کاشی معرق است.
۷. مشبک (توری): گچ‌بری، ابتدا لایه‌ای گچ را بافاصله از زمینه اصلی به‌وجودمی‌آورد و پس از این که گچ، خود را گرفت به‌طرح اندازهٔ نقوش موردنظر پرداخته، در مرحله آخر، زمینه طرح را خالی کرده و بدین ترتیب طرح موردنظر به‌صورت مشبک به‌وجودمی‌آید.
تزئینات ستون‌ها در عناصر تزئینی بنا
از جمله تزئیناتی که در ستون‌ها مورداستفاده قرارمی‌گیرند، تزئینات شیاری می‌باشد. شیارها بر چند قسم‌اند: شیارهای دنده‌ای، شیار تزئین شده، شیار مسطح و شیار پیچیده.
شیارهای تزئینی روی ساقه ستون‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
۱. دنده‌ای (خیاری) ۲. غیر دنده‌ای (قاشقی) ۳. زاویه‌دار ۴. شعاعی ۵. حلزونی
تأثیر آینه‌کاری در عناصر تزئینی بنا
یکی دیگر از عناصر تزئینی بنا در معماری ایران، آینه‌کاری است. آینه از آن چه که انعکاس خویشتن در خود است موردتوجه معماران هنرمند قرار گرفته تا با بکار گیری آینه، خویشتن را به آدمیان بشناسانند، از طرفی انعکاس عکس‌ها در یکدیگر و تکثیر آن‌ها نشانه آن می‌باشد که همه موجودات در اصل، وجودی واحدند. هنرمند آینه‌کار با دانستن فنون هندسی (گره، کاربندی و غیره) و بهره‌گیری ذوق خود به خلق اثری بدیع دست‌می‌زند.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
