کاربرد عناصر خیره‌کننده معماری اسلامی در نما
معماری اسلامی یکی از مشهورترین سنت‌های ساختمان‌سازی در جهان است. این رویکرد متمایز که به دلیل رنگ‌های درخشان، الگوهای غنی و شباهت‌های متقارن معروف می باشد، از قرن هفتم در جهان اسلام رواج داشته است. درحالی‌که معماری اسلامی دارای چندین سبک در کشورهای مختلف و قاره‌های مختلف بوده، ویژگی‌های خاصی وجود دارد که در سراسر جهان رایج است. به رسمیت شناختن این عناصر زیربنایی و همچنین درک رواج جغرافیایی آن کلید درک سبک بصری پرشور و تاریخی می باشد.
عناصر معماری اسلامی در نما
شناخت مناره در معماری اسلامی
یک برج یا شبیه برج است که دارای پنجره‌های کوچک و یک‌راه پله محصور است. این‌یکی از قدیمی‌ترین عناصر معماری اسلامی بوده و در کنار اکثر مساجد یافت می‌شود. وظیفه اصلی مناره این است که به موذن اجازه دهد نمازگزاران را از نقطه مرتفع به نماز بخواند. این اتفاق پنج بار در روز رخ می‌دهد: سحر، ظهر، نیمه بعدازظهر، غروب آفتاب و شب. از قرن ۱۱، برخی از مساجد مجهز به بیش از یک مناره بوده‌اند که به‌طور سنتی نشان می‌دهد که توسط یک سلطان تأسیس‌شده است.
گنبد و انواع آن از لحاظ شکل ظاهری
مانند بسیاری از جنبش‌های معماری پیشگام ازجمله سنت‌های ساختمان رنسانس بیزانسی و ایتالیایی معماران اسلامی نیز گنبدها را در طرح‌های خود گنجانده‌اند.
۱. گنبد نار: رایج‌ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی بوده و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر؛ مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیـخان در اصفهان، مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان است. گنبد صخره، زیارتگاه قرن هفتم در اورشلیم، اولین بنای اسلامی بوده که دارای این عنصر معماری است.
۲. گنبد رک: به‌صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک‌پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. معروف‌ترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان بوده که آرامگاه شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است. حوزه استفاده از این گنبد سواحل دریای خزر می‌باشد.
۳. گنبد اورچین: شبیه گنبد رک مخروطی بوده، ولی روی آن پلکانی است. این گنبد به نام های گنبد پلکانی یا “مُضَرَس” خوانده می‌شود. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر استفاده می‌شد. شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی به‌جز در ایران و عراق ندیده اید. در ایران نیز فقط محدود به جنوب غربی کشور است که تعداد آن‌ها زیاد نیست و لذا منحصربه‌فرد می‌باشند.
کاربرد و ساخت مقرنس در بناهای اسلامی
به دلیل ترکیب مجسمه‌ای و زیبایی طرح دار اغلب با استالاکتیت یا لانه‌زنبوری مقایسه می‌شوند. این تزئین منحصربه‌فرد علاوه بر گنبدها و آویزها، طاق‌ها را نیز تزئین می‌کند و درنهایت سقف‌های تک‌رنگ و مجسمه‌سازی شده با کاشی‌های اطراف متضاد است.
تعریف طاق و انواع آن
یکی دیگر از عناصرمعماری اسلامی طاق است. طاق های اسلامی در ورودی و فضای داخلی مشهور هستند و به چهار سبک اصلی تقسیم می‌شوند: نوک‌تیز، اوجی، نعل اسبی و چند فویل.
طاق نوک‌تیز: دارای طراحی گرد با رأس باریک است. این نوع طاق درنهایت به عنصری مهم در معماری گوتیک تبدیل خواهد شد.
طاق اوجی: شبیه به طاق نوک‌تیز است. بااین‌حال، نقطه آن از دو خط s شکل تشکیل‌شده که در یک شبح پیچیده‌تر به اوج خود می‌رسد.
طاق نعل اسبی: (همچنین به‌عنوان طاق سوراخ کلید شناخته می‌شود) با معماری موری مرتبط است. ازآنجاکه تاج آن می‌تواند گرد یا نوک‌تیز باشد، این نوع ساختار با وسیع و باریک شدن چشمگیر کناره‌های آن مشخص می‌شود.
طاق فویل: مانند طاق نعل اسبی، طاق چند فویل مشخصه معماری موری است. این طاق دارای چندین فویل یا “برگ” بوده که منجر به شکل پهن می‌شود.
کاربرد چپیره در معماری اسلامی
ساختارهای مخروطی هستند که اجازه می‌دهند یک‌پایه دایره‌ای برای یک گنبد گرد یا بیضوی روی یک اتاق مربع یا مستطیل شکل قرار گیرد. در معماری اسلامی، چپیره اغلب با کاشی یا مقرنس (نوعی تزئین مجسمه سازی) تزئین می‌شود. ازآنجاکه در معماری ایرانی بناها مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن، آن را تبدیل به دایره می‌کنند بعد گنبد روی آن سوار می‌شود. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی شایان توجه است، زیرا امکان داشتن زمینه گرد بوده که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می‌سازد. معمولاً در نقشه هایی که پوشش به‌صورت گنبد طراحی می‌شود زمینه را به شکل مربع در نظر می‌گیرند تا به‌سادگی بتوان آن را تبدیل به ۸ و ۱۶ و ۳۲ و بالاخره دایره کرد.
نمونه‌های معروف معماری اسلامی
گنبد صخره در اورشلیم، در اسرائیل است. مجسمه‌سازی گچ و پانل‌های دیواری و چوب تزئینی این زیارتگاه مشهور که متعلق به قرن هفتم است، قدیمی‌ترین بنای برجسته اسلامی جهان است. اولین بنای اسلامی که دارای گنبدی به سبک بیزانسی بود و ساخت گنبد صخره یکی از نمونه‌های اولیه در توسعه سبک اسلامی می باشد. گنبد چوبی باروکش طلا بر پایه هشت‌ضلعی قرار دارد. خود ساختمان با موزاییک‌های گل‌دار و هندسی تزئین شده است.
گره چینی و اجزای آن
بر اساس شواهد و آثار موجود، قدمت هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است که در ساخت درب های اماکن متبرکه، منابر، کاخ‌ها و پنجره‌ها، این سبک بکار برده شده است. گره‌سازی بخشی از هنر معماری اسلامی می باشد که انواع مختلف آن در هنرهای منبت‌کاری، کاشی‌کاری، گچ‌بری، خاتم‌کاری، آجرکاری، آیینه‌کاری، سنگ‌کاری و در کارهای نجاری از قبیل؛ آلت‌بندی نرده‌ها، درب و پنجره‌ها، آرایه‌های چوبی و منبت‌کاری منبرها و در آهنگری نیز به همین ترتیب مورداستفاده قرار می‌گیرد. گره‌سازی به تزئیناتی گفته می‌شود که به‌صورت هنری و با قواعد مشخص رسم می‌شود و در بسیاری از مکان‌ها می‌توان از آن استفاده کرد. در سردرها، کتیبه‌ها، پنجره‌ها، طاق‌ها و…، گره را با آجر، گچ، کاشی، آیینه و… می‌توان ساخت. گره ها الگوهای پیچیده‌ای هستند که از پنج شکل استاندارد تشکیل‌شده‌اند. این سبک در معماری اسلامی ایرانی و همچنین در تزئینات چوبی استفاده می‌شود. طرح‌های گره به‌طور سنتی در کارهای مختلف ازجمله آجرکاری برش خورده، گچ‌بری و کاشی‌کاری موزاییک ساخته می‌شوند. در کارهای چوبی، به‌ویژه در دوره صفویه، می‌توان آن را به‌صورت قاب‌های مشبک، ساده یا چسبیده با صفحاتی مانند شیشه‌های رنگی استفاده کرد.
آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه‌ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است و درواقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد، خط‌های مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکل‌های گره گفته می‌شود که از خط‌های مستقیم و بر اساس قاعده‌های منظم به شکل‌های هندسی درآمده و در یک قاب یا زمینه محدودشده است. لقاط می‌توانند ساخته‌شده از چوب، شیشه یا هر جنس دیگری باشند.
نمونه‌های تاریخی در ایران
از بهترین نمونه‌های گره چینی در ایران می‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، شیخ‌الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این نوع خانه‌ها در یزد و شهرهای قدیمی را نام برد.
انواع کاشی در هنر کاشی‌کاری
کاربرد کاشی قرآنی در مساجد
یکی از پرکاربردترین انواع کاشی که در دسته کاشی مساجد جای می‌گیرد و برای کاشی‌کاری مساجد، حرم‌ها، اماکن مذهبی و … مورداستفاده قرار می‌گیرد، کاشی قرآنی است. بر روی این نوع کاشی مسجد آیات و احادیث و ادعیه مختلف را می‌توان نقش کرد و دیوار بنا را با آن تزئین نمود. کاشی قرآنی عموماً با زمینه‌ای به رنگ آبی لاجوردی و نوشته‌هایی به رنگ سفید طراحی و ساخته می‌شود و هنرمند کاشی‌کار آن‌ها را در کنار هم قرار داده و طرح نهایی را به وجود می‌آورد.
معرفی کاشی زیبای سنتی
این نوع کاشی همان‌طور که از نامش پیداست دارای طرح‌های سنتی بوده که به‌عنوان کاشی مساجد نیز استفاده می‌شد اما اکنون از کاشی سنتی در نماهای مدرن شهری و همچنین در تزئین رستوران‌ها، کافه‌ها و حتی خانه‌ها استفاده می‌شود.
طرح کاشی هفت‌رنگ مساجد
از این نوع کاشی نیز بیشتر برای تزئین بناها و کاشی‌کاری سنتی استفاده می‌شود و روش ساخت آن این‌گونه است که خشت‌های ظریف لعاب داده‌شده و به رنگ‌های مختلف درمی‌آیند به‌طوری‌که هر قسمت از کاشی بخشی از طرح را در بردارد. این نوع کاشی مسجد در رنگ‌های مختلفی همچون؛ لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، حنایی، قرمز، سفید و سیاه ساخته می‌شود. کاشی هفت‌رنگ مساجد ازاین‌جهت چنین نامی گرفته‌اند که بیشتر برای تزئین مساجد، مقبره‌ها و سازه‌های مذهبی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
کاشی معرق و کاربرد آن
این نوع کاشی یکی از انواع کاشی است که در کاشی‌کاری مساجد و سایر بناها استفاده می‌شود. کاشی معرق اصولاً به قطعات کوچک و بزرگ بریده می‌شود و متناسب با طرحی که قرار است روی دیوار پیاده شود کنار هم قرار می‌گیرند. کاشی معرق در اروپا به‌عنوان موزاییک شناخته می‌شود ولی نسبت به آن از استحکام و مقاومت بالاتری برخوردار است و عموماً در رنگ‌های سفید، آبی، فیروزه‌ای، نارنجی و لاجوردی ساخته می‌شود.
کاشی فیروزه در بنای اسلامی
اگر به ساختمان‌های مذهبی دقت کرده باشید رنگ فیروزه‌ای یکی از رنگ‌های غالب در کاشی‌کاری مساجد ایرانی به شمار می‌آید که زیبایی خیال‌انگیزی را به دیوارها، سقف‌ها و غیره می‌بخشد. این رنگ ازنظر روان‌شناسانه اهمیت بالایی دارد به‌طوری‌که هیچ نشانه‌ای از کسالت و درد و رنج در آن یافت نمی‌شود. به همین دلیل این نوع کاشی در هنر کاشی‌کاری به‌عنوان کاشی مسجد شناخته‌شده است.
کاشی کتیبه در ساختمان های مذهبی
نوعی از کاشی مساجد هم هست که به کاشی کتیبه معروف است که نوشته‌ای در یک کادر روی کاشی درج‌شده و در بخش‌هایی از دیوار مساجد و اماکن مذهبی نصب می‌شود و کارکرد آن شبیه به کاشی قرآنی است با این تفاوت که می‌توان آن را به‌صورت تکه‌ای خریداری کرد و در جای موردنظر نصب نمود.
نمونه موردی مسجد گوهرشاد
تزئینات مسجد گوهرشاد در حال حاضر شامل؛ کاشی‌کاری، معرق و در بعضی موارد هفت‌رنگ می باشد. در پوشش گنبد از کاشی نره‌ی لاجوردی استفاده‌شده است. در بغل کش ایوان مقصوره از معرق سنگ و کاشی معرق بر روی زمینه‌ی سنگ و در زیر عرقچین گنبد و مقرنس‌های داخل ایوان مقصوره از نقاشی گل‌وبوته و اسلیمی بر روی گچ استفاده‌شده است. نقاشی‌های داخل گنبد به شکل ترنج و خطوط ثلث بوده که احتمالاً در دوره‌ی صفویه به بنا، اضافه‌شده‌اند. نقاشی‌های روی مقرنس‌های ایوان مقصوره در مرمت‌های پس از ۱۳۴۰ ش. به بنا اضافه‌شده‌اند. در کاشی معرق، رنگ‌های متنوعی به‌کاررفته ازجمله؛ رنگ‌های سفید، آبی تیره، فیروزه‌ای و پرتقالی همان‌طور که گفته شد کاشی‌های اوّلیه مسجد گوهرشاد از نوع معرق بوده است. از اواخر دوران صفویه کاشی‌کاری معرق در شرق ایران به‌کلی از بین رفت و جای آن را کاشی هفت‌رنگ یا خشتی گرفت. شیوه‌ی تزئینی با کاشی هفت‌رنگ ازنظر اقتصادی هزینه‌ی کمتری در برداشت و ازنظر ساخت به زمان کمتری نیاز داشت و میدان هنرنمایی برای نقّاشان و استادان نیز فراهم بود، به‌گونه‌ای که می‌توانستند از محدودیت اشکال هندسی رهایی یافته و مناظر مختلفی را بر روی خشت‌های پخته به شکل کاشی درآورند.
مهم‌ترین شیوه های تزئینی مسجد گوهرشاد
مهم ترین شیوه های تزئینی مسجد گوهرشاد (که ویژگی کارهای قوام الدین شیرازی معمار است) استفاده از کاشی‌های معرق به شکل اشکال هندسی یا برخی نقوش ساده‌ی اسلیمی ترصیع شده بر روی زمینه‌ی آجر یا سنگ مرمر است. این تزئین را بر روی مناره‌های مسجد، سر پایه‌های ایوان‌ها و غرفه‌ها می‌توان مشاهده کرد. یکی از زیباترین و اصیل‌ترین این نقوش را در بغل کش و زیر طاق ورودی ایوان مقصوره می‌توان دید. این نقوش دارای زمینه‌ی سنگ مرمر به رنگ سفید مات بوده که بر روی آن کاشی‌های معرق به شکل سرمه‌دان و موج با نقش اسلیمی قرار دارد.
۱. تلفیق آجر و کاشی معرق
نوع دیگر تزئین در مسجد گوهرشاد استفاده از تلفیق آجر، کاشی یا معرق است. تلفیق آجر و کاشی معمولاً با حرکات زیبای شطرنجی، شکل می‌گیرد، نقش‌های معرق در مسجد گوهرشاد به‌صورت گلچین معرق و گره معرق، این نقوش در بغل کش ایوان مقصوره، گردنی گنبد، بغل کش، زیر طاق ایوان شرقی و غربی و زیر طاق ایوان شمالی دیده می‌شود.
۲. تنوع وگستردگی خطوط بنایی
پس از کاشی‌های معرق، دومین نقش‌مایه‌ی تزیین در مسجد گوهرشاد به لحاظ تنوع و گستردگی، خطوط بنایی است. در تعریف خط بنایی می‌توان گفت خطی است راست‌گوشه و مسطح که بنایان با چیدن آجر و کاشی و یا ترکیب آن دو به وجود می‌آورند. مجموعه‌ی خطوط بنایی به‌کاررفته در مسجد گوهرشاد، بیش از صد نقش را شامل می‌شود که انواع خطوط بنایی مانند، خط بنایی گلچین، مرصع، متداخل، گره‌دار، کلوکی، سه‌بخشی، رو وارو، مثنی، متقارن و غیره را در برمی‌گیرد.
۳. نقاشی زیبا بر روی گچ
یکی دیگر از شیوه‌های تزئینی مسجد گوهرشاد، نقاشی بر روی گچ است. بهترین نمونه‌ی این شیوه‌ی تزئینی را که از دوره‌ی مغول در بناهای دوره‌ی اسلامی رواج یافته، می‌توان در گنبد سلطانیه در زنجان و گنبد اصلی مجموعه‌ی احمد جام دید. این شیوه‌ی تزئینی در دوره‌ی صفویه به تکامل و اوج زیبایی خود رسید که زیباترین نمونه‌های آن را می‌توان در کاخ چهل‌ستون اصفهان مشاهده کرد. در دوران صفویه، گنبد مطهر حضرت رضا علیه‌السلام نیز از داخل با نقاشی بر روی گچ آراسته شد که متأسفانه این نقاشی‌ها در دوره‌ی قاجار با گچ، اندود شده و داخل گنبد مطهر آینه‌کاری شد. از دیگر بناهای دوره‌ی صفویه در مشهد که به این شیوه آراسته شد گنبد آرامگاه خواجه ربیع در مشهد است که در سال ۱۰۲۶ هـ. ق. تزئینات آن پایان‌یافت. تزئینات داخلی گنبد مسجد گوهرشاد به‌صورت ترنج‌های تک و برخی خطوط ثلث است. با توجه به اینکه گنبد حداقل در دو دوره به‌طور کامل پیاده شده، با مقایسه با آثار دوره‌ی مغول و تیموری این ترنج‌ها برخی اصالت‌های اولیه‌ی خود را حفظ کرده، حال‌آنکه نشانه‌های سبک اصفهانی که شیوه‌ی اصلی دوره‌ی صفوی است نیز در آن‌ها دیده می‌شود. نقاشی‌هایی که بر روی مقرنس‌ها انجام‌شده، پس از مرمت‌های دهه‌ی ۱۳۴۰ ش به بنا اضافه‌شده است.
برای طراحی داخلی، طراحی نقشه و طراحی نما ساختمان می توانید سفارش خود را به صورت آنلاین در سایت ما ثبت کنید!!
،
